مقدمه 11

فصل اول: معناي حسبه و محتسب 13
مبحث اول. معناى حسبه 15
گفتار اول: معناي لغوي حسبه 15
گفتار دوم: معناى اصطلاحى حسبه 17
بند1. نظر اهل سنّت در معناي اصطلاحي حسبه 17
جمع بندي نظرات اهل سنّت در بارۀ ماهيت حسبه 28
بند2. نظر علماى شيعه در معناي اصطلاحي حسبه 31
نتيجه و جمع بندي نظرات علماي شيعه 40
جمع بندي كلي نظرات عالمان سني و شيعه در بحث حسبه 40
بند3. حسبه در اصطلاح قرآن و روايات اسلامي 42
بند4. رابطۀ بين حسبه (محتسب) و مفاهيم مشابه 50
مبحث دوم: معناى اصطلاحى محتسب 65
گفتار اول: نظر اهل‌سنّت در معناي اصطلاحي محتسب 65
بند1. نظر غزّالى 65
بند2. نظر ابن اخوه 65
بند3. نظر قلقشندى 66
بند4. نظر ابن خلدون 66
بند5. نظر ماوردي 66
گفتار دوم: نظر شيعه در معناي اصطلاحي محتسب 67

فصل دوم: تاريخچۀ امور حسبه 69
مبحث اول: بررسي كلّي تاريخچۀ امور حسبه 71
مبحث دوم: امور حسبه پيش از اسلام 74
گفتار اول: ديدگاه اول: امور حسبۀ مسلمانان متخذ از حكومت‌هاي پيشينيان 74
گفتار دوم: ديدگاه دوم: امور حسبۀ مسلمانان، غير متخذ از حكومت‌هاي پيشينيان 77
مبحث سوم: آغاز حسبه در صدر اسلام 79
گفتار اول: حسبه در زمان پيامبر اكرم(ص) 80
گفتار دوّم: حسبه در زمان ابوبكر بن ابي قُحافه 89
گفتار سوم: حسبه در زمان عمر بن خطاب و عثمان بن عفان 91
گفتار چهارم: حسبه در زمان حضرت علي(ع) 94
بند1. نظارت حضرت علي عليه السلام بر امر بازار و كسبه 94
بند2. حسبه حكومتي از منظر امام علي عليه السلام 108
گفتار پنجم. بازار و تجارت در كلام معصومين(عليهم السلام) 137
گفتار ششم: حسبه در زمان ساير خلفا و پادشاهان 139
مبحث چهارم: امور حسبه در حقوق ايران 147
گفتار اول: سابقۀ تاريخي حسبه در حقوق ايران 147
گفتار دوم: ضابطۀ تشخيص امور حسبه 151
بند1. فايدۀ شناسايي امور حسبي و اثرات حقوقي آن 151
بند2. ضابطۀ تشخيص «امور حسبي» از «امور ترافعي» 151
بند3. ضابطۀ موجود در قانون امور حسبي ايران 152
گفتار سوم: اصول، عناصر و سلسله مراتب لازم در امور حسبي 153
بند1. اصول حاكم بر امور حسبي 153
بند دوم. عناصر امور حسبي 155
بند سوم. سلسله مراتب لازم الرعايه در امور حسبي 157
گفتار چهارم: جايگاه حسبه در قوانين جمهوري اسلامي‌ايران 158
بند1. جايگاه حسبه در قانون اساسي جمهوري اسلامي‌ايران 158
بند2. جايگاه حسبه در قوانين عادي ايران 163
مبحث پنجم: حسبه در آثار اهل سنت و اماميه 171
گفتار اول: حسبه در آثار فقهي اهل سنت 171
بند1. تقسيم اول كتاب‌هاي حسبه اهل سنت 172
بند2. تقسيم دوم كتاب‌هاي حسبه اهل سنت 173
بند3. سير تاريخي نگارش كتب حسبه از قرون اوليه تاكنون 174
بند4. حسبه و حسبه نگاري از منظر شهيد مطهري 179
گفتار دوم: حسبه در آثار فقهي علماي شيعه 182
بند1. استيفاي ديون از باب حسبه 186
بند2. شهادت يا گواهي تبرّعي 187
بند3. كاربرد حسبه در كلام فيض كاشاني 189
بند4. نگهداري از لقيط 190
بند5. گرفتن اموال از دست كودكان، ديوانگان و مال مغصوب از غاصب 191
بند6. به جا آوردن حج واجب از طرف ميّت 192
بند7. ملزم نمودن دو وصيّ به رفع اختلاف توسط حاكم 194
بند8. الزام محيي دوم به رعايت حريم محيي اوّل 194
بند9. تعليم احكام شرعي 195
بند10. ختنه مردي كه امتناع ميكند 195
گفتار سوم: آثار حسبه بعد از پيروزي انقلاب اسلامي 196
بند1. كتاب 196
بند2. مقالات 197
گفتار چهارم: مبناي تفاوت نظريه فقهاي اماميه و اهل سنت 198
بند1. مسألۀ مشروعيت حكومت 198
بند2. حسبه به عنوان عدم رضايت شارع به اهمال آن 198
بند3. حسبه به معناي امر به معروف و نهي از منكر 200
مبحث ششم: جايگاه حسبه در زمان حكومت جور يا حكومت اسلامي 201
مبحث هفتم: اجازۀ امور حسبيه در آثار اماميه 203
مبحث هشتم: حسبه نگاري 205

فصل سوم: وظايف، شرايط و نصب محتسب 207
مبحث اول: وظايف محتسب 209
گفتار اول: وظايف محتسب بر اساس امر به معروف و نهي از منكر 210
بند1. وظايف محتسب بر اساس امر به معروف 211
بند2. وظايف محتسب بر اساس نهي از منكر 212
گفتار دوم: وظايف محتسب براساس صنف ‌هاى اقتصادى و اجتماعى 212
بند1. نظارت بر اصناف 213
بند2. نظارت بر آيين ‌هاى مذهبى و مسجدها 239
بند3. نظارت بر اخلاق عمومى 240
بند4. نظارت بر فرهنگ عمومى 241
بند5. نظارت بر ذمّيان 244
بند6. نظارت بر صاحب منصبان 245
بند7. نظارت بر بهداشت عمومى 246
بند8. نظارت بر سازههاى شهرى و عبور و مرور در راه ‌ها 250
گفتار سوم: وظايف محتسب به صورت كلي از زبان چند تن از نويسندگان 253
بند1. وظايف محتسب از نظر صباح ابراهيم شيخلي 253
بند2. وظايف محتسب از نظر اين خلدون 254
بند3. وظايف محتسب از نظر حسن ابراهيم حسن 254
بند4. وظايف محتسب از نظر ابن اخوه 255
بند5 . وظايف محتسب از ديدگاه شيزري 256
بند6. وظايف محتسب به روايت جرجي زيدان 259
مبحث دوم: شرايط محتسب و عريف: 261
گفتاراول: شرايط محتسب 261
بند1. ديدگاه اهل سنت در شرايط محتسب 261
بند2. ديدگاه فقهاي اماميه در شرايط محتسب 273
بند3. زنان و احتساب 274
گفتاردوم: شرايط عريف (دستياران محتسب) 275
مبحث سوم. نصب محتسب 278

فصل چهارم: فقهاي شيعه مقام صالح براي تصدي امور حسبيه 281
مبحث اول: ديدگاه امام خميني در تصدي فقها در امور حسبيه 283
گفتار اول: اقسام امور حسبيه از منظر امام خميني 283
گفتار دوم: امور حسبيه با متصدي خاص 284
گفتار سوم: امور حسبيه با نظر صنف خاص 284
گفتار چهارم: امور حسبيه واجب بر هر مكلف 286
گفتار پنجم: اثبات تصدي فقيه از راه حسبيه 287
گفتار ششم: اختيارات فقيه در عصر غيبت، همانند اختيارات معصوم(ع) در عصر حضور 288
گفتار هفتم: امور حسبيه و ولايت مؤمنان عادل و ثقه 289
گفتار هشتم: حكومت مصداق امور حسبيه 290
گفتار نهم: مصاديق حسبه از نظر امام خميني 291
مبحث دوم: ديدگاه آيت الله ابولقاسم خوئي در تصدي فقها در امور حسبيه 294

فصل پنجم: دليل حسبه براي اثبات ولايت فقيه 297
مبحث اول: نظر شيخ انصاري در ولايت فقيه در امور حكومتي 301
مبحث دوم. تبيين ديدگاه آخوند خراساني در بحث ولايت فقيه 305
مبحث سوم: چگونگي استدلال به قدر متيقن در ولايت فقيه 307

فصل ششم: معرفي آثار مربوط به حسبه 317
مبحث اول: كتاب‌هاي مستقل 319
مبحث دوم: كتاب‌هاي غير مستقل 329
مبحث سوم: مقاله‌ها 336

فصل هفتم: حسبه و محتسب در شعر فارسي 341
مبحث اول: نقد عملكرد محتسب در كلام مولوي 343
مبحث دوم: نقد عملكرد محتسب در كلام پروين اعتصامي 345
مبحث سوم: محتسب در كلام خواجه حافظ شيرازي 348
مبحث چهارم: محتسب در شعر امام خميني 350
مبحث پنجم: محتسب در كلام ساير شعرا 351



فصل هشتم: مراحل، اركان و آسيب شناسي حسبه 357
مبحث اول: مراحل حسبه 359
مبحث دوم: اركان حسبه 362
مبحث سوم: آسيب شناسي حسبه 364
گفتار اول: تجسس و پي گيري عيوب مردم 364
گفتار دوم: تبعيض در اجراي حكم 367
گفتار سوم: ناآگاهي محتسبان نسبت به احكام فقهي و مسائل شرعي 368
گفتار چهارم: برداشت ابزاري از احكام فقهي 369
گفتار پنجم: رفتار ناپسند دستياران محتسب 370

فهرست منابع و مآخذ 371