در تفکّر اسلامی اجتهاد و فقاهت متّکی بر رجوع فقیه و مجتهد به منابع معتبر اسلامی است. در این میان، در حالی که در محوریت قرآن به عنوان مهمترین منابع اجتهاد و فقاهت تردیدی وجود ندارد و سنّت نبوی نیز مورد اتفاق نظر مذاهب مختلف اسلامی است، در ارتباط با سایر منابع اجتهاد اختلاف نظر وجود دارد[1].

در تفکر مذهب شیعی منابع اجتهاد و فقاهت عبارتند از: کتاب، سنت، عقل و اجماع. كتاب به معنای نصوص و ظواهر قرآن كريم و سنّت به معنای قول، فعل و تقرير معصومان عليهم السّلام میباشد. اجماع نیز، یعنی وحدت و اتّفاق نظر فقيهان در حكم يك موضوع، که اعتبار آن، بستگى به كاشفيّت از سنّت معصوم عليه السّلام دارد. در نهایت، منظور از عقل، ادراك و حكم قطعى عقل به ثبوت حكم شرعى است، كه يا ابتدائا كشف از حكم شرعى مى‌كند و يا با استفاده از قاعدۀ ملازمه ميان حكم عقل و شرع[2] به آن دست مییابد.

در فقه شیعی ضرورت پویایی در اجتهاد و وجود عقل، به عنوان یکی از منابع رجوع فقیه، فقه را تحت تأثیر زمان و مکان قرار داده و این دو عنصر، به عنوان عوامل بیرونی، زمینه ساز همخوانی و تطابق اجتهاد فقهی با واقعیات زندگی روز و همچنین ایجاد دیدگاه های مختلف فقهی میگردد. این چنین تحت تأثیر عوامل بیرونی روش و مشی فقیه نیز نسبت به سایر فقهاء متفاوت میگردد و ما با دیدگاه ها و روش های مختلف فقاهت، و به تبع ایجاد مکاتب فقهی مختلف، مواجه میگردیم. همچنین نگرش فقیه به منابع فقهی و نحوه استنباط ایشان، بر مبنای مشی علمی، شخصیت و اخلاقیات وی نیز، در مقایسه با فقیهی دیگر، میتواند متفاوت باشد؛ این چنین عوامل درونی نیز، به موازات عوامل بیرونی، زمینه ساز ایجاد دیدگاه ها و روش های مختلف اجتهادی میگردد.

شناخت روش های خاص حاکم بر مکاتب فقهی مختلف، درک مکاتب مذکور و نگرش فقیهان تابع آنها را تسهیل مینماید؛ به علاوه، تحوّل و پویایی فقه امری ضروری است، که مبتنی بر شناخت روش و سبک های فقهی قبلی و سیر تدریجی حاکم بر تحوّل فقهی در حوزه های مختلف میباشد. بر مبنای این جهات به تدریج شناخت روش ها و دیدگاه های فقهی و طبقه بندی آنها در قالب مکاتب فقهی اهمیت روز افزونی یافت؛ تا حدّی که، امروزه خود یکی از حوزه های مطالعات فقهی را تشکیل میدهد، که در قالب عناوین تاریخ فقه و یا مکاتب فقهی، طبقه بندی و تبیین میگردد.

در این راستا فقیهان و عالمان شیعه، در دهه هاى گذشته، به نوشتن تاریخ فقه و مکاتب فقهی اهتمام ورزیده اند، که به گرد آمدن آثاری ارزشمند در این باره انجامیده است؛ ازجمله:

1. ادوار فقه (سه جلد)، محمود شهابى، 1367هـ.ق.


2. الاجتهاد عند الشیعه الإمامیه و أدواره و أطواره، فرحان عدنان، 1429 هـ.ق.


3. مقدمه المعالم الجدیده، محمدباقر صدر، 1385هـ.ق.


4. تاریخ فقه جعفرى (عربى)، هاشم معروف الحسنى، 1388هـ.ق.


5. ادوار علم الفقه و اطواره، على کاشف الغطاء، 1399هـ.ق.


6. مقدمه اى بر فقه شیعه، حسین مدرسى طباطبایى، 1407هـ.ق.


7. تاریخ فقه شیعه، محمد مهدی آصفی، 1372هـ.ش.


8. تاریخ التشریع الاسلامى، عبدالهادى الفضلى، 1415هـ.ق.


9. تاریخ فقه و فقها، ابوالقاسم گرجى، 1418هـ.ق.

10. طبقات فقهاء الشیعه، جعفر سبحانى، 1419هـ.ق.

11. مکاتب فقهی، محمد حسن ربانی، 1397 هـ.ش.

در اینجا جای کتابی که از یک سو با زبانی ساده، گویا و قابل فهم برای دانشجویان و علاقه مندان، به ارائه مفهوم و ماهیت مکاتب فقهی و مفاهیم مرتبط در این زمینه بپردازد و از سوی دیگر به بیان دیدگاه ها در زمینه مبانی و عوامل مؤثّر در طبقه بندی مکاتب فقهی پرداخته، و در نهایت، ضمن ارائه انواع مختلف طبقه بندی مکاتب فقهی و تا حدودی مقایسه آنها با یکدیگر، تصویری جامع، امّا در قالب کتابی مختصر و مفید، ارائه دهد، خالی بود. البته منابعی همچون کتاب «تاریخ فقه و فقهاء» دکتر ابوالقاسم گرجی در حوزه تاریخ فقه، در زمینه اشاره به دوره های فقهی، و کتاب «مکاتب فقهی» نوشته استاد محمد حسن ربّانی، در زمینه اشاره به مکاتب فقهی شیعی و سبک و روش آنها از زمان غیبت تاکنون نیز با ادبیات ساده و رویکرد آموزشی برای دانشجویان و علاقه مندان تدوین یافته است؛ با این وجود بحث متناسب، در قالب مختصر و در عین حال جامع، از عوامل و دیدگاه های مختلف از مکاتب فقهی شیعی، آشنایی با فقیهان صاحب سبک و مکتب فقهی و تألیفات و نگرشهای فقهی، اصولی و حدیثی ایشان و در نهایت ترسیم تصویری جامع در اذهان علاقه مندان اموری ضروری مینمود، که رسالت نگارنده در کتاب حاضر است.

کتاب حاضر درصدد است ضمن تحلیل و ارزیابی طبقه بندی و تقسیمات مختلف مطرح در زمینه مکاتب فقهی شیعی، تصویر مناسب و مطلوبی از مکاتب مذکور، در مقایسه با یکدیگر، ارائه دهد؛ به گونه ای که، نه تنها تمامی طبقه بندی های مکاتب فقهی و مبانی آنها معلوم و معیّن گردد، بلکه نسبت و ارتباط تاریخی، مفهومی و محتوایی هر یک این از مکاتب، در مقایسه با سایر مکاتب، نیز به وضوح مشخّص گردد.

در راستای هدف فوق، در بحث از مکاتب فقهی شیعی پس از پرداختن به ماهیت مکتب فقهی، شامل ماهیت و تعریف اصطلاحات مرتبط با موضوع، یعنی مکتب فقهی، مدرسه فقهی و دوره فقهی، به بیان انواع مکاتب فقهی، از منظر مبانی و طبقه بندی های مختلف برای تقسیم مکاتب مذکور و انواع مختلف مکاتبی، که ذیل هر یک از طبقه بندی های مذکور مطرح است، میپردازیم.