در دنیای کنونی، مفهوم تجارت و روش‌های آن با گذشته تفاوت بسیار کرده و تحولات بنیادینی به خود دیده است؛ چنان‌که می‌توان گفت مفهوم تجارت عمیقاً تغییر کرده است. در حالی که در گذشته به دلیل محدودیت در حمل و نقل و ارتباطات، مصرف‌کننده و تولیدکننده در اکثر موارد با یکدیگر آشنایی داشتند و به همین دلیل، مصرف‌کننده شخصاً به تولیدکننده‌ای خاص اعتماد می‌کرد و خریدارِ محصولات و خدمات وی می‌شد. امروزه با برداشته شدن این موانع و گسترده شدن تجارت به کشورها و قاره‌های دیگر، مصرف‌کننده و تولیدکننده برای هم بیگانه‌اند و تولیدکنندگان، انتقال مفاهیمی همچون کیفیت برتر، استفاده از مواد اولیه مرغوب، جذابیت، تازگی، رفع آسان و سریع نیازهای مشتری، بهبود خدمات پس از فروش، به‌روز بودن، بهره‌مندی از جدیدترین فناوری و غیره را نمی‌توانند شخصاً به مصرف‌کننده منتقل کنند. در دنیای کنونی تجارت ـ‌بخصوص تجارت بین‌المللی‌ـ علائم تجاری نقش این واسطه را ایفا می‌کنند. اگر در گذشته علائم تجاری، نقشی فرعی و حاشیه‌ای در تجارت داشته و اغلب برای شناسایی مالکیت کالاها و یا حیوانات گمشده و تا حدی به عنوان معرّف تولیدکننده و ارائه‌دهنده خدمات مورد استفاده واقع می‌شدند، امروزه تا اندازه‌ای نقش منبع را یافته‌اند. مصرف‌کنندگان هنگام خرید خدمات یا محصولات، سراغی از فرد یا افراد تولیدکننده نمی‌گیرند، بلکه به علامت تجاری توجه می‌کنند. از همین روست که علائم تجاری، خود تبدیل به موضوعی با ارزش برای کسب و کار و تولیدکنندگان شده‌اند.

نقشی که علائم تجاری امروزه در تجارت و کسب و کار ایفا می‌کنند، به حدی است که بنگاه‌های اقتصادی و خدماتی ـ‌حتی کیلومترها دورتر از محل تولید در کشورها و قاره‌های دیگرـ مبالغ کلانی را صرف تبلیغات بر روی علائم تجاری خود می‌کنند تا مصرف‌کنندگان به محض تماس با علامت تجاری‌شان، انبوهی از احساسات خوشایند و تأثیرات مثبت را به یاد آورده و به خرید کالا یا خدمات دارای آن علامت خاص ترغیب شوند. تنها نگاهی گذرا به مبالغ عظیمی که شرکت‌های بزرگ و صاحبان علائم مشهور صرف این کار می‌کنند، اهمیت علامت تجاری را برای ما روشن‌تر می‌سازد.

اگر کسب و کارهای امروزی را به فروشگاه تشبیه کنیم، علامت تجاری به منزله ویترین آن است. از این رو صاحبان بنگاه‌ها، اکنون به علائم تجاری به عنوان نماد کسب و کار خود می‌نگرند. صاحبان علائم با صرف هزینه و زمان بر روی آن، می‌کوشند تا این ویترین را مطلوب‌تر و پذیراتر از قبل نمایند. این رقابت تا آنجا پیش رفته، که اکنون بخش قابل توجهی از رقابت‌های اقتصادی، بر سر علائم تجاری رخ می‌دهد. همگام با انقلاب صنعتی و پس از آن، پیدایش اقتصادهای نوظهور، تولید محصولات و ارائه خدمات فزونی یافته و رشد بی‌سابقه اقتصاد و تجارت را در برخی کشورها شاهد بوده‌ایم. طبیعتاً به دنبال این تحولات، با فزونی شدید علائم تجاری روبه‌رو هستیم.

این مسئله که مصرف‌کنندگان در مواجهه با انبوهی از علائم تجاری بعضاً یکسان ـ‌چه در زمینه کالاها و خدمات مشابه و چه غیر مشابه‌ـ سردرگم شوند و تلاش‌ و سرمایه‌گذاری عظیم شرکت‌ها و تولیدکنندگان بر روی علائم تجاری‌شان هدر رود، به دغدغه‌ای جدّی برای صاحبان کسب و کار تبدیل شد. از همین جا، تحول در حقوق علائم تجاری آغاز گردید. حقوق علائم تجاری، پیش‌تر محدود به حمایت از علائم در مقابل نقض آن و حمایت از مصرف‌کننده و جلوگیری از به گمراهی افتادن او بوده و این نهاد، همچنان مورد نیاز و استفاده سیستم‌های قانونی و قضایی است، ولی کافی نیست.

اگر تولیدکننده‌ای با ملاحظه حسن معروفیت، شهرت و قدرت نفوذ علامت رقیب خود، آن علامت را در حوزه کالاها و خدمات مشابه استفاده کند، مرتکب نقض علامت تجاری رقیب خود شده است. به طوری که اگر تولیدکننده‌ای با توجه به حسن شهرت و مقبولیت علامتی تجاری متعلق به بنگاه رقیب خود، بدون اجازه اقدام به تقلید و استفاده از همان علامت یا مشابه آن برروی کالاها و خدمات خود ـ‌اغلب با کیفیت پایین‌ترـ کند، مصرف‌کننده همان کالا و خدمات، به اشتباه گمان خواهد کرد که محصول تولیدکننده متقلب، همان محصول بنگاه اصلیِ صاحب علامت است و هر دو کالا یا خدمات متعلق به یک بنگاه است. از این رو، نه تنها مصرف‌کننده گمراه می‌شود، بلکه به حسن شهرت صاحب اصلی علامت لطمه وارد می‌گردد و معمولاً متحمل زیان مالی به دلیل کاهش فروش و از دست رفتن اعتماد مشتریانش خواهد شد. در این نوع از حمایت حقوقی، هدف اصلی، حمایت از مصرف‌کننده، جلوگیری از به اشتباه افتادن اوست و به علامت تجاری ـ‌به عنوان موضوعی در خور حمایت حقوقی‌ـ توجه نمی‌شود.

همان گونه که پیش‌تر بیان شد، علائم تجاری امروزه خود تبدیل به مفهومی بسیار با ارزش برای صاحبان بنگاه‌های اقتصادی شده و نقش کلیدی و محوری در تجارت دارند؛ حال آن که حمایت سنّتی از علائم تجاری ـ‌یعنی حمایت در مقابل نقض علامت تجاری برای حمایت از کارکردها و نقش نوین علائم تجاری‌ـ کافی نیست. به همین سبب نوع دیگری از حمایت به وجود آمد که به «نهاد ضد تضعیف شهرت علامت تجاری» معروف است. به تدریج قانون‌گذاران اکثر کشورها، خود علامت تجاری را به عنوان موضوعی در خور حمایت حقوقی به رسمیت شناختند و نهاد ضد تضعیف شهرت علامت تجاری را در قوانین موضوعه گنجانده و یا رویّه قضایی در کشورهای مختلف، به اعمال آن تمایل نشان دادند. بر این اساس، هدف، حمایت از یگانگی، منحصر به فرد بودن و شهرت علائم تجاری است. به بیان دیگر، مقصود، حمایت از پیش شناسایی شدن علامت تجاری خاص در میان خیل عظیم علائم دیگر در حوزه کالاها و خدمات مشابه و نامشابه و حفظ قدرت نفوذ و تأثیر آن بر ذهن مصرف‌کننده است. اگر علامتی در هر حوزه از کالاها و خدمات مشهور شود، قانون‌گذار هرگونه استفاده ثانوی از آن علامت را، در تمام طبقات کالاها و خدمات منع می‌کند و بدین صورت، علامت، منحصر به فرد باقی می‌ماند و اثر نفوذ آن در ذهن مصرف‌کننده حفظ می‌شود.

هنگامی که صاحب یک بنگاه علامتی تجاری را انتخاب یا خلق می‌کند، می‌بایست زمان، سرمایه و تلاش بسیاری صرف کند تا علامتش دارای حسن شهرت و نیک نامی شود. قانون با ایجاد نهاد ضد تضعیف شهرت علامت تجاری، با احترام به تلاش و هزینه‌های صاحب علامت اول، صاحبان بنگاه‌های دیگر را از سوء استفاده از شهرت، نیک نامی، قدرت نفوذ و جذابیت علامت اول منع می‌کند. اما به همان اندازه که صاحبان علائم مشهور از این نهاد ـ‌به دلیل حمایت گسترده‌ای که شامل علامت‌شان می‌شودـ استقبال می‌کنند، حقوق‌دانان انتقادات بسیاری بر این نهاد وارد میدانند؛ از جمله ضعف مبانی حقوقی آن. زیرا این نهاد بیش‌تر با لابی‌گری صاحبان علائم قدرتمند و مشهور به وجود آمد و دیگر، گستردگی آن، به دلیل اعمال محدودیت بر علائم یکسان و مشابه در حوزه کالاها و خدمات نامشابه. از این رو قانون‌گذاران و قضات، محدودیت‌هایی بر این نهاد اعمال نموده و سعی کرده‌اند دامنه علائمی را که از حمایت این نهادِ نوظهور برخوردار می‌شوند، محدود کنند.

رساله حاضر، نهاد ضد تضعیف شهرت علامت تجاری، مبانی، اقسام، محدودیت‌های اعمال شده بر آن، اقبال سیستم‌های قضایی مختلف نسبت به آن و مقایسه قوانین و رویه قضایی کشورهای مختلف را ـ‌برای اولین بارـ مورد بررسی قرار داده است. امید است این پژوهش، پیش‌رو در طرح و واکاوی روزافزون این موضوع در بین صاحب‌نظران شده و به غنای حقوق علائم تجاری، یاری رساند.