در چهل سال اخیر، کشورهای توسعه­یافته با تغییر در رویکرد اقتصادی خود، تغییرات بنیادینی در عرصه اقتصاد تجربه نموده­اند. در دهه­های پیش از این، اموال مادی مانند املاک، مواد اولیه و نیروی انسانی دارای اهمیت برجسته­ای بوده و حجم قابل توجهی از دارایی شرکت­ها را به خود اختصاص می­دادند، ولی با پیشرفته­تر شدن جوامع وگسترش علم و فناوری، آفرینش­های فکری جایگزین موارد مذکور گردید و سنگینی کفه ترازوی اقتصاد کشورهای توسعه یافته­ای مانند امریکا به سمت اموال غیرمادی و مالکیتهای فکری گرایید. رفته رفته در سالهای اخیر فصل اعظمی از تجارت برخی از شرکتها را حقوق ناشی از مالکیتهای فکری تشکیل داد و نتیجه این امر افزایش درآمد سالانه برخی کشورها من جمله کشور امریکا بود که در فاصله سالهای 1987 تا 2001 درآمدش از 9/9 بیلیون دلار به 7/38 بیلیون دلار رسید.[1]

در این بین نیز شرکتهایی ایجاد شدند که به صورت تخصصی موضوع فعالیت آنها مدیریت این اموال فکری و حقوق ناشی از آن به ویژه حق اختراع است. این شرکت­ها یا افراد تحت عنوان پتنت ترول­[2] شناخته می شوند که دسته­ای از موسسات غیر تولیدی اند. این موسسات فعالیتی در زمینه تجاری سازی اختراعات خود نمی­نمایند و هدف آنها صرفا اعطای لیسانس نسبت به این اموال فکری از طریق تهدید به اقامه دعوای نقض می­باشد.

در اقامه دعوای نقض اختراع از سوی مالک اختراع، دو عامل زمان و انگیزه اهمیت ویژه دارند. مالک گواهی اختراع پس از اطلاع از نقض اختراع باید سریعا اقدام نموده و شخص ناقض را از وجود حق خود آگاه کند، در این صورت هر دو طرف ضرر کمتری متحمل می­شوند. ولی دو عامل زمان و انگیزه توسط ترول به گونه­ای دیگر به کار گرفته می­شوند. از آنجایی­که هدف آنها اعطای لیسانس می­باشد سعی می­نمایند استفاده از این دو فاکتور را به نفع خود تغییر دهند. به این ترتیب که به جای اقدام سریع بعد از اطلاع از نقض اختراع منتظر می­مانند تا ناقض با استفاده ازحق اختراع ثبت شده محصولات خود را تولید و روانه بازار نماید و بعد از بالارفتن ارزش اختراع و افزایش تقاضا برای کالاهای تولیدی، وارد عمل شده و ادعای نقض شدن اختراعشان را می­نمایند.

همچنین در این موارد انگیزه اقامه دعوا متفاوت است. انگیزه مالک در درجه اول جلوگیری از نقض اختراعش نیست بلکه انگیزه او افزایش قدرت چانه­زنی خود با سوء استفاده از حقوق و اختیاراتی که حقوق اختراعات به وی اعطا می نماید، جهت اعطای لیسانس و تحمیل شرایط مورد نظرش به طرف مقابل است. زیرا پس از اقامه دعوا میزان فروش محصول کاهش یافته و بنگاه اقتصادی که در جهت رشد اقتصادی و تامین نیازهای مردم عمل نموده است خسارات سنگینی را متحمل می­شود.

 موفقیت ترول­ها بستگی به نقض اختراعشان توسط بنگاه های اقتصادی دارد. به همین جهت در انتخاب اختراعات خود تحقیق و مطالعه کافی دارند و اختراعی را انتخاب می­نمایند که امکان نقض آن توسط شرکتهای تولیدکننده بیشتر باشد. تعریف دقیقی از این موسسات ارائه نشده است و وجود آنها و فعالیتشان غیر قانونی نیست. علی رغم اینکه آنها زمان و هزینه­ای صرف تحقیق وتوسعه نمی­کنند با خرید اختراعات مورد نظرشان و اجرای حقوق ناشی از آنها مبالغ زیادی را نصیب خود می­نمایند. با توجه به اینکه عملکرد پتنت­ترول در خرید اختراعات و پنهان کردن آنها تا زمانی که نقض شوند به نوعی احتکار نمودن اختراعات می­باشد عنوان نوشتار حاضر احتکار اختراع قرار داده شده است.

عملکرد مالکان اختراع باید در جهت تامین اهداف نظام حقوق اختراعات که اعم از پیشرفت علوم و تامین نیازهای عمومی با بهره­برداری ازاختراعات ثبت شده است باشد. حال آنکه فعالیت پتنت ترول به نوعی سوءاستفاده از این حقوق انحصاری­ست. این اشخاص علی­رغم عدم بهره­برداری از اختراعات خود و محروم نمودن جامعه از نتایج ابتکارات به دنبال کسب سود از تولیدکنندگانی می­باشند که در موارد بسیاری به دلیل ناآگاهی از وجود اختراع متعلق به ترول اقدام به بهره­برداری از آن نموده و با صرف زمان و هزینه با تولید کالاهای مورد نیاز عموم در جهت شکوفایی و رشد اقتصاد گام برداشته­اند. چنین امری باعث واکنش نظام حقوقی در برابر ترول گردیده و نیاز به تغییر در روش­های جبران خسارت در دعاوی نقض اختراع و تعدیل این روش ها که زمینه سوءاستفاده این موسسات غیرتولیدی در زمینه اختراعات را فراهم کرده­اند احساس شده است.

 پیامدهای پتنت ترول­ بر بنگاه­های اقتصادی، انگیزه مخترعان، رفاه عمومی، اهداف نظام اختراعات و مسائلی از این قبیل باعث شده است که در سالهای اخیر وجود آنها مسئله­ای مهم و بحث برانگیز در میان حقوق­دانان در کشوری همچون امریکا باشد که ابتدا در آنجا شکل گرفته و رشد یافتند. گروهی معتقد به مفیدبودن وجود ترول و فهم نادرست آن می­باشند و اکثریت تحلیل گران وجود آنها را مخرب ابتکارات می­دانند. نظام حقوق اختراعات ایران تا به حال شاهد فعالیت این موسسات نبوده است ولی با توجه به روند ثبت اختراعات که در حال افزایش می­باشد در آینده امکان ظهور پتنت ترول در ایران نیز وجود دارد.

هدف اصلی از نوشتار حاضر شناسایی مفهوم پتنت­ترول به عنوان یکی از مسائل بحث برانگیز در حوزه اختراعات در برخی از کشورهای توسعه یافته و استفاده از تجربیات آن کشورها در صورت بروز این مسئله در ایران می­باشد. این نوشتار در دو بخش تنظیم شده است. در بخش اول مفهوم پتنت­ترول و پیشینه تاریخی و آثار آن در دو فصل مطرح می­گردد. فصل اول ماهیت ترول را به طور کامل شرح داده و زمینه تاریخی ظهور آن را بررسی می­کند و فصل دوم دربردارنده مطالبی درباره آثار وجود ترول از دیدگاه موافقان و مخالفان وجود آن است.

بعد از بیان کلیات و مفهوم شناسی در بخش نخست، بخش دوم به ارائه مطالبی برای مقابله با این پدیده پرداخته است. این بخش با عنوان واکنش نظام مالکیت فکری در برابر پتنت ترول به دو فصل تقسیم شده که فصل اول واکنش رویه قضایی در برخورد با ترول را بررسی می­نماید و فصل دوم به عملکرد قانون­گذار و دکترین حقوقی در این رابطه می­پردازد.