اسناد تجاری به معنای خاص شامل چک، سفته و برات می‌باشد، این اسناد پس از تنظیم، صادر شده، منتقل می‌گردند و همچنین ممکن است مورد ضمانت یا قبولی واقع شوند، این عملیات بطور ارادی توسط اشخاص صورت می‌گیرند، هر عمل ارادی نیز مستلزم قصد انشا است لذا این اعمال یعنی صدور، ظهرنویسی و ضمانت اسناد تجاری و همچنین قبولی برات از اعمال حقوقی محسوب می‌گردد که نظر به دوطرفه بودن آنها از نظر ماهیت جزء قراردادها به شمار می‌روند.

شرایط احصا شده در ماده 190 قانون مدنی به عنوان قواعد عمومی در تمامی قراردادها باید رعایت شوند، اعمال فوق الذکر که بر روی اسناد تجاری به عمل می‌آید اصولاً باید تابع این شرایط باشد اما ویژگی‌های خاص این اسناد، اعمال این شرایط را گاه محدود می‌نماید. در این پژوهش شرایط چهارگانۀ مقرر در مادۀ 190 قانون مدنی در اعمال حقوقی که بر روی اسناد تجاری صورت می‌گیرد به طور مفصل مورد بررسی قرار می‌گیرد.

شرایط عام صحت معاملات (ماده 190 قانون مدنی) چگونه در اعمال حقوقی مربوط به اسناد تجاری چک، سفته و برات اعمال می‌شود؟ قصد انشا و رضا در اعمال حقوقی که بر روی اسناد تجاری صورت می‌گیرد چه تأثیری دارد؟ موضوع معامله در اسناد تجاری چیست؟ اهلیت و ورشکستگی در این اعمال حقوقی چه اثری دارد؟ جهت معامله و علت تعهد در معاملات مربوط به اسناد تجاری چه تأثیری دارد؟

عملیات صدور، ظهرنویسی، ضمانت و قبول اسناد تجاری، با ارادۀ افراد صورت گرفته بنابراین از نظر شرایط صحت معاملات تابع قواعد عمومی قراردادها می‌باشد ولی به جهت ویژگی‌های خاص گاه این تبعیت محدود می‌شود، کلیۀ اعمال حقوقی مذکور با قصد انشا صورت گرفته و مطابق ماده 191 قانون مدنی باید ابراز گردد ولی نحوۀ ابراز قصد انشا از سوی قانونگذار معین شده لذا موضوعیت پیدا کرده است.

اشخاص طرف این اعمال حقوقی می‌بایست دارای اهلیت باشند و اعمال محجور او را متعهد نمی‌سازد، همچنین شخص ورشکسته مطابق قانون تجارت از برخی معاملات در مراحل مختلف ورشکستگی ممنوع گردیده است که معاملات اسناد تجاری نیز می‌تواند یکی از آنها باشد.

موضوع معامله در معاملات مربوط به اسناد تجاری، سند تجاری است که حاوی تعهد پرداخت مبلغی معین، مطابق شرایط سند است. محل در چک و برات نیز که موضوع تعهد باید از آن پرداخت گردد قابل بررسی است.

جهت در اسناد تجاری نیز مطابق بند 4 ماده 190 قانون مدنی چنانچه تصریح گردد نباید نامشروع باشد. علت تعهد به عنوان شرطی مستقل در حقوق ایران پذیرفته نشده است.

در خصوص ضرورت و هدف کتاب در دنیای تجارت امروز، اسناد تجاری از اهمیت ویژه ای برخوردارند، از طرفی در معاملات کلان، حمل و نقل مقادیر زیادی پول مستلزم خطرات زیادی است، از طرف دیگر جهت کسب اعتبار، می‌توان با استفاده از اسناد تجاری به جای پول معاملات مورد نیاز را انجام داد.

ارتباطات تجاری مستلزم سرعت است، لهذا با وجود اسناد تجاری چک، سفته و برات، می‌توان به این اصل تحقق بخشید، از نظر عملی نیز تبادل و کاربرد گستردۀ این اسناد در بین افراد جامعه، می‌تواند اهمیت بررسی این اسناد را روشن سازد.

یکی دیگر از مسائل قابل طرح در زمینۀ حقوق تجارت، بر خلاف افزایش روزافزون نیازهای تجاری، کمبود تألیفات و تحقیقات در این زمینه است، یکی از مهمترین آنها، اسناد تجاری است که به وضوح می‌توان این نقصان را مشاهده کرد. صدور انتقال و ضمانت اسناد تجاری، و قبولی برات معلول ارادۀ انشایی اشخاص بوده و عمل حقوقی محسوب می‌گردد، از جمله موضوعاتی که واقعاً مورد بی توجهی واقع گردیده است مسائل ماهوی این اعمال و شرایط صحت آنها با توجه به قواعد عمومی قراردادهاست به طوری که اندک پژوهشی هم که در خصوص اسناد تجاری صورت گرفته است مربوط به مسائل شکلی این اسناد است و تعداد معدودی از اساتید حقوق تجارت به این موضوع به طور اجمالی اشاراتی نموده اند.

نگرش و بررسی اسناد تجاری به صورت صرفاً شکلی، جذابیت تجزیه و تحلیل حقوقی را سلب می‌نماید در حالی که آنالیز اعمال حقوقی مربوط به این اسناد علاوه بر درک پیوند حقوق مدنی و حقوق تجارت در این زمینه موجب می‌شود، دانشجو یا کاربر حقوق این مسایل را به طور عمقی فرا گرفته، فلسفۀ بسیاری از شرایط شکلی حاکم بر آنها را دریابد و حتی توان استنباط و یافتن راه حل منطقی در موارد مسکوت را پیدا نماید.

ضرورت مطرح شده، اینجانب را بر آن داشت تا نسبت به این امر مهم قدمی هرچند کوچ در حد توان دانش خویش بردارم و موضوع این پژوهش را به بررسی شرایط صحت معاملات در اسناد تجاری به عنوان موضوعی میان رشته ای (حقوق مدنی – حقوق تجارت) اختصاص دهم.

ساختار کتاب بدین گونه تدوین شده اسن که در فصل اول تحت عنوان «قصد و رضا در اسناد تجاری» وضعیت قصد و رضا جداگانه مورد بررسی قرار گرفته است، در این فصل ابتدا قصد به عنوان عامل سازندۀ این اعمال حقوقی تشریح گردیده است و از جمله نقش آن و نحوۀ اعلام و بیان اراده به صورت مهر یا امضا و تأثیر تسلیم و همچنین فقدان قصد و اشتباه به طور مشروح تبیین شده است سپس وضعیت رضا و فقدان آن در دو حالت اکراه و عمل فضولی بررسی شده است.

در فصل دوم با عنوان «اهلیت، سایر موارد حجر و ورشکستگی در اسناد تجاری» در واقع اهلیت به معنای عام شامل اهلیت تمتع، اهلیت استیفا و اهلیت تجاری و ضرورت آن در این اسناد بررسی شده است، همچنین با توجه به ممنوعیت ورشکسته از دخالت در امور مالی خود به تأثیر این ممنوعیت در اعمال مربوط به اسناد تجاری پرداخته شده است.

در فصل سوم «موضوع معامله در اسناد تجاری» که همان سند و مبلغ مذکور در آن می‌باشد ضرورت و مطابقت آن با قواعد عمومی قراردادها و همچنین محل در اسناد تجاری چک و برات نیز که تعهد موضوع سند تجاری، از آنجا پرداخت می‌گردد مورد بررسی قرار گرفته است.

در فصل چهارم جهت در اسناد تجاری با توجه به بند چهارم ماده 190 قانون مدنی بررسی گردیده است و همچنین با توجه به مشابهت آن با علت تعهد، به این موضوع نیز پرداخته شده است.