حريم خصوصي به معناي مجموعه‌ي اطلاعات و مسائل حوزه‌هاي خصوصي ‌ـ ‌فردي است كه شخص نمي‌خواهد كسي بدون تمايل و اطلاع وي نسبت به آن دسترسي حاصل و به آنها تعرض شود، يكي از ارزشمندترين مفاهيم نظام‌هاي حقوقي توسعه‌يافته است. حق بر حريم خصوصي از آنجايي كه ارتباط بسيار نزديكي با كرامت انساني دارد جزئي از مهمترين حقوق انساني به شمار مي‌رود. اين حق تضمين‌كننده‌ي تماميت مادي و معنوي انسان‌نيز هست. اين حق با آزادي و استقلال انسان‌ها ارتباط گسترده‌اي داشته و در سايه‌ي خود به وي امكان مي‌دهد تا سرنوشت خود را تعيين كرده، و به طور كلي اهداف خصوصي خويش را تعقيب كند. داشتن حريم خصوصي در عرصه‌ي اجتماعي به انسان امكان مي‌دهد تا حق تشكيل انجمن‌ها و تشكلات خصوصي را داشته باشد.

با توجه به اينكه حمايت گسترده‌اي در اسلام از حق حريم خصوصي وجود دارد، كمتر كسي به اين بخش از قوانين اسلامي توجه نموده است. از اين رو چنين پژوهشي ضروري به نظر مي‌رسد زيرا حتي با اينكه متون اسلامي، ادله استباط فقه شيعه و نظرات فقها بخشي از منابع اصلي قوانين ايران محسوب مي‌شوند، توجه به اين مباني و به‌كارگيري آنها در جهت حمايت از اين حق در قوانين ما بسيار اندك بوده، و در تدوين قوانين و حمايت از حريم خصوصي در حقوق موضوعه آن‌چنان كه بايد منعكس نشده است.

با بررسي‌هاي صورت‌گرفته در اين پژوهش اين نتيجه حاصل شد كه داشتن حريم خصوصي و حمايت از آن يكي از آموزه‌هاي حقوق اسلام است. و اين نظام حقوقي بيش از تمامي نظام‌ها به اين حق اساسي پرداخته و در قالب آياتي به طور صريح از مصاديق اين حق حمايت كرده است. بررسي روايات نبوي و ائمه‌ي اطهار (ع) نيز بيان‌گر وجود، اهميت و حمايت از اين حق بشري است. مطالعه‌ي نظرات فقها نشان‌دهنده‌‌ي استناد ايشان به آيات و احاديث، در رابطه با حمايت از حريم خصوصي است. ليكن حريم خصوصي در متون اسلامي و نظرات فقها با اين واژه‌مورد حمايت واقع نشده است بلكه اين حق در قالب مصاديقي چون ممنوعيت سوءظن، تجسس، ورود بدون اذن به منازل ديگران، استراق سمع و بصر، نميمه و غيبت، سب و هجو و قذف، اشاعه‌ي فحشا و هتك ستر و خيانت در امانت مورد حمايت قرار گرفته است.

ليكن متأسفانه بايد دانست كه به اين حق اساسي آن‌گونه كه شايسته است نه در عرصه علمي‌ـ پژوهشي و نه در عرصه اجرايي ـ قانوني پرداخته نشده و با وجود اين كه حمايت‌هاي گسترده و غيرقابل انكاري از اين حق در منابع اصلي حقوق اسلامي از جمله قرآن و سنت وجود دارد زادگاه حقوقي، قانوني و آكادميك اين حق غرب بوده است. بنابراين در راستاي يك پژوهش بي‌طرفانه و علمي بر آن شديم تا ابعاد اين حق را در حقوق اسلام و فقه شيعه بررسي كنيم تا برگي بديع از حمايت‌هاي همه‌جانبه دستورات الهي را در دين اسلام نمايان كنيم، باشد كه مقبول درگاه حق تعالي واقع شود.

كليات

گروهي از جامعه‌شناسان معتقدند انسان موجودي مدني‌الطبع است، و زندگي اجتماعي از طبيعت وجودي اوست. گروهي ديگر عقيده دارند كه نيازهاي انسان، او را به سوي زندگي اجتماعي سوق داده است. زيرا در اجتماع، و با گره خوردن نيروي افراد به يكديگر افزون بر رفع نياز، امنيت افراد از طرف جمع پاسداري مي‌شود. ديرزماني است كه انسان گونه‌هاي مختلف زندگي اجتماعي را تجربه مي‌كند، تا بهترين روش زندگي مدني را بيابد و متمدن شود. شگفت‌انگيز است كه پس از سپري كردن اين دوران، در جست‌وجوي حق عزلت و تنهايي خويش در جمع است،‌و از آن با عنوان حريم خصوصي ياد مي‌كند.

حق حريم خصوصي افراد از عناوين نوپيدا است. تازگي اين عنوان،‌تعريف آن را دشوار ساخته است. براي دريافت مفهوم حريم خصوصي، ديدگاه انديشمندان غربي مورد بررسي قرار مي‌گيرد، تا جايگاه چنين حقي، در قلمرو حقوق اسلامي روشن شود. چرا كه انديشمندان حقوق غرب اولين كساني بودند كه به اين واژه حيات حقوقي آكادميك بخشيده و آن را از قلمرو فلسفه به قلمرو حقوق دانشگاهي وارد كرده و از آن نهادي حقوقي ـ قانوني در چارچوب‌هاي نظام پژوهشي ـ مطالعاتي به وجود آوردند.

بيان و طرح مسئله

حريم خصوصي به معنای چارچوبی از فضای فکری، معنوی و مادی متعلق به انسان است که هیچ کس حق تعرض به آن را ندارد. از این رو می‌توان آن را يكي از ارزشمندترين مفاهيم نظام حقوقي اسلام و نيز نظام‌هاي حقوقي توسعه‌يافته دانست. حق ناشی حريم خصوصي در زمره‌ي مهمترين حقوقي است كه ارتباط تنگاتنگي با كرامت انساني دارد. و هدف از آن تعالي شخصيت انسان و به ديگر سخن تكريم تماميت مادي و معنوي انسان است. حريم خصوصي با استقلال و آزادي‌انسان‌ها و حق بر تعيين سرنوشت براي خود ارتباط گسترده‌اي دارد. زيرا فضاي لازم براي رشد و تكامل شخصي افراد را فراهم ساخته و از ابزار شدن انسان‌ها جلوگيري مي‌كند. به انسان‌ها امكان مي‌دهد تا اهداف و غايات خصوصي خود را تعقيب كنند و عرصه‌اي براي ابراز احساسات و عواطف دروني خود داشته باشند. همچنين، حريم خصوصي يكي از اصول سازمان‌بخش جامعه‌ي مدني است كه امكان شكوفايي انجمن‌ها و تشكلات خصوصي را فراهم مي‌سازد. لزوم حمايت از حريم خصوصي و عدم مداخله در امور خصوصي يكي از آموزه‌هاي مهم اسلام نيز است. در آيات متعددي از قرآن مجيد بر لزوم رعايت حريم خصوصي اشخاص تأكيد شده است (سوره‌ي حجرات/ آيه‌12، سوره‌ي نور/ آيه‌27، سوره‌ي بقره/ آيه‌189). سنت پيامبر اكرم (ص) و ائمه‌ي اطهار (ع) و سيره‌ي مسلمانان نيز سرشار از توصيه‌هايي در پرهيز از نقض مصاديق مختلف حريم خصوصي است. البته، اصطلاح «حريم خصوصي» نه در آيات قرآن و نه در روايات اسلامي به كار نرفته است و موضع اسلام در مواجهه با مقوله‌‌ي حريم خصوصي يك موضع به اصطلاح «تحويل‌گرايانه» است. يعني حريم خصوصي، در قالب احاله به حقوق و آزادي‌هاي ديگر نظير حق مالكيت، حق آزادي از تجسس، حق برخورداري از اصل برائت، حق غيرقابل تعرض بودن حقوق وابسته به شخصيت مورد حمايت واقع شده است. اين پژوهش در صدد بيان اين نكته است كه قدمت حمايت از حريم خصوصي در حقوق اسلامي بسيار بيشتر از ساير نظام‌هاي حقوقي است و مقوله‌هاي مختلف اين حق با مباني مستحكمي مورد حمايت قرار گرفته است. حريم خصوصي منازل،‌ارتباطات، امور خصوصي و افكار و عقايد شخصي بيش از 1400 سال پيش مورد تأكيد اسلام قرار گرفته است در حالي كه نخستين جرقه‌هاي حمايت جدي از حريم خصوصي حتي در مواضع تحويل‌گرايان سنت غرب به قرون 17 و 18 ميلادي باز مي‌گردد.

نكته‌ي مهمي كه در تفسير آيات و روايات اسلامي مربوط به حريم خصوصي بايد مورد توجه قرار گيرد آن است كه آيات و روايات در قالب احكام تكليفي از مصاديق حريم خصوصي حمايت كرده‌اند. بنابراين نبايد خرده گرفت كه آيات و روايات اسلامي جنبه‌ي مذهبي و اخلاقي دارند و نه جنبه‌ي حقوقي تا در تحميل مسئوليت بر عهده‌ي نقض‌كننده آن قابل استناد باشند. با وجود اين، متأسفانه نه در نظام حقوقي ايران و نه در نظام حقوقي ساير كشورهاي مسلمان، در تدوين قوانين و مقررات مختلف مرتبط با حريم خصوصي، اهميت اين حق چنان كه بايد درك نشده و حمايت‌هاي لازم از آن صورت نگرفته است.

ضرورت، اهميت و هدف کتاب

در اصل اين امر كه حريم خصوصي بايد مورد حمايت قرار گيرد ترديدي وجود ندارد. اما چگونگي اين حمايت محل نزاع است. به عبارت ديگر، مفهوم حريم خصوصي، مصادیق و موارد آن، و نیز اسباب و عوامل نادیده گرفتن آن از سوی دولت‌ها و هیئت حاکمه و اينكه چه چيزهايي داخل در آن يا خارج از آن قرار مي‌گيرند و شرايط و موارد ورود به حريم خصوصي در زمره‌ي مهمترين مسائلی است که تاکنون پاسخی روشن نیافته‌اند. به ویژه در نظام حقوقی ایران که کم‌تر به این مباحث پرداخته شده است. از دیگر سو، متأثر بودن نظام حقوقی ما از فقه امامیه، ضرورت تبیین مسئله‌ی حریم خصوصی از منظر استنباط فقهی و به خصوص منابع اصلی استنباط چون قرآن و سنت را امری انکارناپذیر می‌نماید. اصطلاح حريم خصوصي در سيستم حقوق غرب اصطلاح جديدي است، و حقوق‌دانان غربي نيز با دشواري تعريف و ذكر آن روبه‌رو شده‌اند. هدف اين پژوهش بيان تعريفي جامع و مانع از حريم خصوصي و نيز ذكر مصاديق آن است و پس از آن، به تبيين پاسداري حقوق اسلامي با وجود قدمت خود از حريم خصوصي مي‌پردازد،‌و جزئي‌ترين موارد آن را نيز از نظر دور نداشته است.