آب رکنی جدایی‌ناپذیر در زندگی انسان­ها و از اساسی­ترین عناصر سازنده حیات است. وابستگی جوامع انسانی به آب برای تأمین نیازهای خود به حدی است که در طول تاریخ، کهن­ترین تمدن­های بشری در اطراف منابع آبی تشکیل شده­اند و امروزه حدود 52 درصد جمعیت جهان از بیش از 300 آبراه فرامرزی بهره‌برداری می­کنند.[1] علی‌رغم اینکه سه چهارم از سطح زمین را آب پوشانده است اما بخش اعظمی از این آب­ها به دلیل شور بودن و یا حالت انجماد در مناطق قطبی به سهولت در دسترس بشر نیستند. در این میان افزایش جمعیت، تغییرات آب و هوایی، تغییر الگوی مصرف، توزیع نامتوازن جغرافیایی منابع آبی و دیگر عوامل، چالش­هایی را در بهره­برداری از آب به وجود آورده است؛ به طوری که پیش­بینی­ها حاکی از کاهش حداقل 50 درصدی منابع آبی جهان تا سال 2050 میلادی است که منجر به یک بحران آبی جهانی می­شود.[2] از این رو، تقاضای روزافزون آب، به همراه کمبود منابع آب شیرین می­تواند پیامدهای منفی گسترده­ای برای جوامع انسانی و محیط زیست به بار آورد و زمینه بروز اختلافات و حتی منازعات داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی را فراهم کند.

این میان اثرات کم‌آبی در مناطقی چون خاورمیانه و شمال آفریقا، که در مرکز کانون­های امنیتی جهان قرار دارند، به علت آب محور بودن تمدن­ها و طبیعت گرم و خشک منطقه، بیشتر نمود یافته و خواهد یافت. در حال حاضر، بحران آب در کشور ایران نیز چالش­هایی را ایجاد کرده است که تشدید آن ممکن است موجب آسیب به سلامتی و سطح رفاه شهروندان شده و مشکلاتی را در زمینه امنیت داخلی و بین­المللی به وجود آورد. خشک شدن دریاچه­ها، تالاب­ها و رودهای مهم ایران مثل دریاچه ارومیه و زاینده­رود و اختلافات بر سر حقابه رودهایی چون هیرمند با همسایگان خارجی از مهم­ترین معضلات آبی در کشور ایران است.

بنابراین در جهان امروز، «آب از یک کالای عمومی معمولی به یک کالای عمومی راهبردی تغییر یافته است».[3] این مسأله همراه با تغییر رویکرد جامعه بین­المللی نسبت به مسأله امنیت، در دوران پس از جنگ سرد و بروز دکترین امنیت انسانی، موجب بروز دیدگاه­هایی در موضوع رابطه آب و صلح و امنیت شده و در نتیجه آنها مفهوم جدیدی به نام «امنیت آب» شکل گرفته­است. طرح این مفهوم، حاکی از نگرانی فزاینده اعضای جامعه جهانی، در خصوص بحران آب و سرنوشت موهوم انسان­ها در رویارویی با اثرات شوم آن است. از آنجا که تضمین امنیت آب، خود یکی از طرق لازم، و البته نه کافی، برای دستیابی به صلح و امنیت بین­المللی، به عنوان یکی از اهداف نهایی حقوق بین­الملل است، مطالعه آن از دریچه حقوق بین­الملل ضرورت دارد. از این روی، هدف کتاب حاضر، شناخت دقیق این مفهوم و بررسی راهکارهای تأمین آن از منظر حقوق بین­الملل است. به این ترتیب، سؤالی که این کتاب در پی پاسخ به آن برآمده است، عبارت است از اینکه:

با توجه به چالش­­های پیش روی امنیت آب، به مثابه تهدیدی بالقوه و جدی برای صلح و امنیت بین‌المللی، شأن و جایگاه امنیت آب در قوانین و مقررات بین‌المللی و نقش نظام حقوقی بین المللی در تامین آن چگونه ارزیابی می­شود؟

در پاسخ، فرضیه ابتدایی آن است که هر چند امنیت آب، مقوله‌ای نسبتا نوپدید است، اما حقوق بین­الملل برای مواجهه با آن دچار خلأ نیست. بلکه با تأمل در اصول و قواعد عام حقوق بین‌الملل آب، حقوق بین الملل محیط زیست، حقوق بین­الملل بشر و بشردوستانه، می‌توان چارچوبی حقوقی ناظر به منابع آبی فرامرزی را استنباط کرد که ابعاد سه­گانه موضوعی امنیت آب، یعنی دستیابی، دسترسی و مدیریت تعارضات را دربرگرفته و تعهداتی را به منظور نیل به امنیت آب فراهم می‌سازد. لیکن تأثیر عملی این تعهدات و گذار برخی از آنها از حقوق نرم به سمت حقوق سخت، مستلزم گذار دولت­ها، این بازیگران اصلی عرصه بین­الملل، از سطح همکاری به همبستگی و ترجیح منافع جامعه بین­المللی بر منافع ملی است.

لازم به ذکر است که علی رغم اهمیت منابع آب شیرین برای کشورمان، ایران، منابع تحقیقاتی اعم از کتب، مقالات و طرح­های پژوهشی محدودی به حوزه حقوق بین الملل آب اختصاص یافته­است. در حال حاضر، جامع­ترین کتاب در این زمینه، کتاب «اصول حقوق و مدیرت آب»، ترجمه و تحقیقی از جناب آقای دکتر محسن عبدالهی و خانم اصلی عباسی است که در سال 1392 توسط مؤسسه مطالعات و پژوهش­های حقوقی شهر دانش به زیور طبع آراسته شده­است. اما در این کتاب به موضوع امنیت آب و ابعاد حقوقی آن اشاره­ای نشده­است.

هم­چنین پایان­نامه­ای در مقطع کارشناسی ارشد با عنوان «حق بر آب آشامیدنی سالم از دیدگاه حقوق بین­الملل» توسط سرکار خانم مرضیه قبادی و به راهنمایی جناب آقای دکتر اردشیر امیر ارجمند در سال 1386 در دانشگاه شهید بهشتی نگاشته شده که تنها به ارزیابی شناسایی این حق در منابع حقوق بین­الملل می­پردازد. به علاوه کتابی در این زمینه با عنوان «حق بر آب آشامیدنی سالم در حقوق بین الملل بشر» توسط سرکار خانم دکتر مهزاد صفاری نیا تألیف و در سال 1394 توسط انتشارات مجمع علمی و فرهنگی مجد منتشر گشته­است که مبانی، منابع و سیر تحول تاریخی حق بر آب آشامیدنی سالم را مورد بررسی قرار می­دهد و تنها می­تواند با مبحثی از فصل سوم پژوهش حاضر در ارتباط باشد.

پایان­نامه­ای با عنوان «رژیم حقوقی حاکم بر رودخانه­های بین­المللی» نیز به قلم آقای احمد کلانتری و راهنمایی جناب آقای دکتر عباس تدینی کازرونی در مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه شیراز در سال 1390 تألیف گردیده که به طور مختصر، رژیم حقوقی حاکم بر مدیریت بهره­برداری از رودخانه­های مرزی و عمدتا حق کشتیرانی را مطرح می­کند.

افزون بر این، رساله­ای در مقطع دکتری با عنوان «رژیم حقوقی حاکم بر بهره­برداری از سفره­های زیرزمینی آب مشترک میان دولت­ها با تأکید بر طرح کمیسیون حقوق بین­الملل 2008» در دانشگاه پیام نور مرکز، توسط آقای حسن بابایی و با راهنمایی جناب آقای دکتر مجتبی بابایی در سال 1393 به نگارش درآمده است. این اثر صرفا به بررسی رژیم حقوقی آب­های زیرزمینی می­پردازد و با موضوع پژوهش حاضر متفاوت است.

در سال 1397 نیز، کتابی با عنوان «امنیت آب، تغییر اقلیم و توسعه پایدار»، که ترجمه­ای است از سرکار خانم سیده فاطمه آقامیر و جناب آقای عبدالمجید مهدوی دامغانی، از سوی انتشارات دانشگاه شهید بهشتی منتشر گشته، که از جنبه­های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی به موضوع نگریسته و از دیدگاه حقوقی به مبحث امنیت آب نپرداخته است.

 بنابراین «امنیت آب در حقوق بین­الملل» موضوعی است که هنوز در ادبیات حقوقی ایران، مورد مطالعه جامعی قرار نگرفته است، امید است نوشتار حاضر، که ابتدا در قالب رساله دکتری اینجانب طراحی و در دانشکده حقوق دانشگاه قم با درجه عالی مورد دفاع واقع شد، بتواند از عهده این مهم برآید.

در این پژوهش، تلاش بر این است که با بهره­گیری از منابع کتابخانه­ای، اسناد و رویه­های بین­المللی و با به کارگیری روش توصیفی- تحلیلی، مفهوم دقیق و ابعاد مختلف موضوعی امنیت آب شناسایی شده و تعهداتی که حقوق بین­الملل در رابطه با جنبه­های گوناگون هر بعد، بر اعضای جامعه بین­المللی تحمیل می­کند، بررسی و تحلیل شود.

بر این اساس، ساختار کتاب، از چهار فصل کلی تشکیل شده­است. در فصل اول، به منظور شروع بحث و آشنایی مبنایی با موضوع، به بیان مفاهیم، پیشینه و مبانی نظری امنیت آب پرداخته شده­است. سپس بر پایه شناسایی ابعاد موضوعی امنیت آب، یعنی دستیابی به آب، دسترسی به آب و تعارضات پیرامون آب، در فصول دوم تا سوم تعهدات دولت­ها بر اساس مقررات حقوق بین­الملل در هر موضوع، به طور جداگانه مورد ارزیابی قرار گرفته­است.

چنان­که در فصل دوم، به بیان امنیت دستیابی به آب پرداخته شده که ناظر بر حفظ موجودیت کمی و کیفی آب، ایمنی آب در برابر بلایای آبی و حقظ تمامیت منابع آب برای نسل­های آینده­است.

فصل سوم، امنیت دسترسی به آب را ذیل دو عنوان فرعی امنیت دسترسی افراد به آب و امنیت دسترسی دولت­ها به آب بررسی می­کند و فصل چهارم به تبیین و تحلیل امنیت تعارضات پیرامون آب اختصاص یافته­است. در این فصل تقسیم مباحث مبتنی بر سه مرحله پیش از مخاصمات مسلحانه، در حین مخاصمات مسلحانه و پس از مخاصمات مسلحانه در نظر گرفته­شده­است.

در مباحث همه فصول، ضمن هر عنوان، اصول و قواعد حقوق بین­الملل و تعهدات ناشی از آنها بر بازیگران بین­المللی، به ویژه دولت­ها، مورد بحث و واکاوی قرار گرفته­است.