سپاس و ستایش خدای را که توفیق یافتم پژوهش خود را در حوزه اصول فقه مقاصد شریعت به پایان رسانده و آن را تقدیم جامعه علمی نمایم. این اثر، که ترکیبی از تألیف و ترجمه است، حاصل همکاری این‌جانب و جناب آقای محمد آقاجانی بوده و به‌عنوان نخستین شماره از مجموعه «اخلاق قانون‌گذاری» ارائه می‌شود. شماره دوم این مجموعه نیز، که پایان‌نامه کارشناسی ارشد این‌جانب است، به‌زودی از سوی انتشارات مجد منتشر خواهد شد. دیگر مجلدات این مجموعه نیز، پس از طی مراحل پژوهشی لازم، در آینده‌ای نزدیک منتشر خواهند شد.

پژوهش حاضر ریشه در پایان‌نامه کارشناسی ارشد این‌جانب با عنوان اخلاق قانون‌گذاری از منظر مقاصد شریعت شاطبی و فایده‌گرایی کلاسیک دارد که موضوع آن را با راهنمایی استاد ارجمندم جناب آقای دکتر فنایی انتخاب کردم و طی سال‌های ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳ با همکاری دوست عزیزم آقای محمد آقاجانی، در قالب مقاله، ترجمه، و تألیف، به‌تدریج تکمیل و به ثمر رسید.

آشنایی اولیه اینجانبان با مباحث مقاصد شریعت به سخنرانی علمی حضرت آیت‌الله محقق داماد در مؤسسه فقهی امام محمدباقر (علیه‌السلام) بازمی‌گردد؛ جایی که ایشان از آشنایی خود با کتاب الموافقات شاطبی در ایام طلبگی یاد کردند و با افسوس اظهار داشتند که ای‌کاش در ابتدای مسیر علمی خود با این اثر ارزشمند آشنا شده بودند. در ادامه، در جلسات درس خارج فقه استاد جعفری در مقبره ابن‌بابویه، نکات مهمی پیرامون فقه مقاصد شریعت مطرح شد که نقش بسزایی در شکل‌گیری ایده تفکیک باب عبادات از معاملات ایفا کرد؛ ایده‌ای که پژوهش حاضر به‌طور مستقیم وام‌دار راهنمایی‌های ایشان است.

همچنین، استاد فاضل جناب آقای حیدر حب‌الله با اشراف بر فقه اهل سنت، در برخی دروس خود—از جمله «فقه‌المصلحه» و «مقاصد شریعت»—به مباحث عمیقی در این زمینه پرداخته‌اند که بهره‌برداری از آن‌ها در این تحقیق بسیار راهگشا بوده است.

پژوهش حاضر از دو بخش اصلی تشکیل شده است: در بخش تألیفی، شرحی کوتاه بر مقاصد شریعت با تمرکز بر ایده تفکیک عبادات از معاملات ارائه شده، و در کنار آن، سه مقاله علمی‌پژوهشی مرتبط با فقه مقاصدی و فقه مصلحت‌محور گنجانده شده که فهم عمیق‌تری از این رویکرد فقهی را میسر می‌سازد.

در میان متفکران این حوزه، شاید بتوان ابو اسحاق شاطبی را تأثیرگذارترین شخصیت دانست. کتاب الموافقات فی أصول الشریعة وی، با نوآوری‌ها و نظام‌مندی بی‌نظیر خود، نقطه عطفی در این حوزه محسوب می‌شود. پیش از او نیز اندیشمندانی همچون غزالی و جوینی به مباحث مقاصد توجه کرده بودند، اما شاطبی این حوزه را با انسجام و عمق بیشتری پرورانده است. در اصول فقه اهل سنت، چهار فقیه بزرگ در این زمینه برجسته‌اند: ابوالمعالی جوینی، عزالدین بن عبدالسلام، شاطبی، و محمد طاهر بن عاشور. آراء این بزرگان نیز در این اثر مورد بررسی قرار گرفته است.

رویکرد ما در  پژوهش حاضر، نگاهی پدیدارشناسانه و فارغ از هرگونه تعصب یا داوری ارزشی بوده است. ساختار کلی تحقیق بر پایه مرور اجمالی مباحث مقاصد شریعت، با تأکید بر مطالب کتاب الموافقات، و تحلیل مقاله‌ای است که در نخستین کنفرانس بین‌المللی حقوق، علوم سیاسی، سیاست اسلامی و فقه اسلامی (همایش بین‌المللی ادیب مازندران) با موضوع تفکیک عبادات از معاملات در نظام قانون‌گذاری ارائه شد.

بخش ترجمه پژوهش حاضر به کتاب مدخل إلى مقاصد الشریعة اثر احمد الریسونی اختصاص دارد؛ یکی از برجسته‌ترین پژوهشگران معاصر در حوزه مقاصد شریعت. وی آثار متعددی در این زمینه دارد و پیش‌تر نیز کتاب نظریه المقاصد عند الإمام الشاطبی او توسط دکتر سید حسن اسلامی و دکتر محمدعلی ابهری به فارسی ترجمه شده است. در دایرة‌المعارف معلمة زاید که به قواعد فقهی، اصولی و مقاصدی می‌پردازد، ریسونی از مؤلفان بخش قواعد مقاصد است.

کتاب درآمدی بر مقاصد شریعت، که اثری روان و مختصر در معرفی این حوزه به‌شمار می‌رود، با هدف تبیین ساختار کلی مقاصد شریعت از زبان عربی به فارسی برگردانده شده است و با بهره‌گیری از آیات قرآن و روایات نبوی، به درک بهتر این حوزه کمک می‌کنند. ترجمه روایات بر عهده مترجمان بوده، و برای ترجمه آیات قرآن از برگردان دقیق استاد محمدعلی کوشا (نشر نی) استفاده شده است.

یکی از مهم‌ترین مباحث پژوهش حاضر، بررسی اصول قانون‌گذاری بر پایه تفکیک باب عبادات از معاملات است. به باور نگارندگان، اصول حاکم بر قانون‌گذاری در عبادات، ماهیتی کاملاً متفاوت از معاملات (عادات) دارند و این تمایز، تحولی بنیادین در فهم فقه اسلامی به‌شمار می‌آید. بی‌توجهی به این تفکیک، منجر به خطاهای جدی در عرصه اجتهاد و قانون‌گذاری شده است.

شاطبی و غزالی بر این باورند که عبادات ماهیتی تعبدی و غیرعقلانی دارند و عقل بشر توان درک کنه حقیقت آن‌ها را ندارد؛ از این‌رو، قیاس در عبادات جایگاهی ندارد و باطل است. اما معاملات در زمره امور معقوله‌المعنی بوده و قواعدی چون قیاس، مصالح مرسله، و سد ذرائع در آن‌ها قابل اعمال است. این تفکیک، که در پژوهش حاضر و همچنین مقاله ارائه‌شده در کنفرانس بین‌المللی مورد بررسی قرار گرفته، ثمراتی چون تبیین مسئله نیابت‌پذیری، حکم قیاس، و تشخیص بدعت در عبادات و معاملات را در پی دارد.