کلمه «بورس»[1] واژه­ای فرانسوی است که در فرهنگ­های لغت[2] به معنی صرافخانه، بازار (یا نرخ) ارز و مبادلات آمده است. بورس مصداق اعلای نهادهای فعال در بازار سرمایه است که ارتباط تنگاتنگی با فرآیند پس انداز-سرمایه­گذاری داشته و به عنوان یک واسطه مالی، پس­انداز واحدهای اقتصادی دارای مازاد را به واحدهای دارای کسری، جهت سرمایه­گذاری انتقال می­دهد.[3] بورس به عنوان تشکلی خودانتظام[4] و بازار مرکزی مبادله اوراق بهادار و کالا، مهم­ترین نهاد فعال در بازار سرمایه محسوب می‌شود. در کشور ما تاکنون بورس اوراق بهادار، بورس کالا و فرابورس که در آن مبادله انواع اوراق بهادار صورت می­گیرد راه­اندازی شده و اخیراً نیز بورس انرژی فعالیت خود را آغاز نموده است. بورس انرژی می­تواند در توسعه اقتصادی، افزایش کارایی ساختار مالی کشور و حل برخی از چالش‌های پیش‌روی معاملات انرژی تأثیر بسزایی داشته باشد. کالاها و اوراق بهاداری که در این بورس مورد معامله قرار می­گیرند از حساسیت و ارزش اقتصادی بالایی برخوردارند. ویژگی­ها و آثار اقتصادی مثبت راه­اندازی بورس انرژی موجب شده است که بسیاری از کشورها به ایجاد چنین بورسی ترغیب شوند. به عنوان مثال در اروپا بسیاری از کشورها به ایجاد بورس برق روی آوردند که در این میان می­توان از APX[5] در هلند، BELPEX  [6]در بلژیک، BSP SOUTHPOOL در اسلوونی و صربستان،OTE [7] در چک، POLPX [8] در لهستان، POWERNEXT در فرانسه وPXE  [9]  در چک و اسلواکی[10] نام برد.

بورس انرژی یک بازار متشکل[11] در زمینه مبادلات انرژی است و در نقطه­ مقابل بازارهای خارج از بورس[12] قرار دارد که معاملات در آن در قالب شبكه ارتباط الكترونيك يا غيرالكترونيك و بر پاية مذاكره صورت مي­گيرد (بند 8 ماده 1 قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب 1384). از این رو منظور از Energy Exchange، بازار متشکل و سازمان­یافته انرژی و منظور از Over- The -Counter، بازار غیر متشکل و سازمان­نیافته انرژی است.[13] بورس انرژی بازاری است که ضعف­های بازار خارج از بورس را جبران کرده و در جهت پوشش ریسک­های معاملات، شفاف­سازی قیمت­ها، توسعه معاملات تجاری در زمینه انرژی و دسترسی بهتر و بیشتر معامله­گران به اطلاعات مورد نیاز برای انجام معاملات تحت قوانین و ضوابط معین ایجاد شده است. بورس انرژی بازاری است که حامل­های انرژی[14] و همینطور بعضی از موضوعات مربوط به انرژی مانند مجوز انتشار دی­اکسید­کربن[15] در آن قابلیت معامله دارد.

از سرآغاز تأسیس بورس انرژی در دنیا، این بورس به نهادهای مالی و صنایع انرژی خدماتی را ارائه و در حوزه انرژی ارتباطی را بین منابع مالی و سرمایه­گذاری باکیفیت فراهم کرده است و بسیاری از کارشناسان مالی را قادر ساخته که بستری مناسب برای مشتریان خود در رابطه با سرمایه­گذاری و خرید کالا و اوراق بهادار در حوزه انرژی فراهم کنند. بورس هماهنگ­کننده فعالیت­های دو شبکه حرفه­ای فنی و مالی است، بدین معنا که شبکه مالی برای شبکه فنی تأمین مالی می­کند. شبکه فنی متشکل از متخصصان فنی (زمین­شناسان، مهندسین نفت، ژئوفیزیکدانان و غیره) و شبکه مالی از متخصصان مالی (حسابداران رسمی، کارگزاران، بانکداران و سرمایه­گذاران و امثال آن) تشکیل شده است. اعضای هر دو شبکه برای پیدا کردن بهترین پروژه­های انرژیِ ممکن برای سرمایه­گذاری مشتری، با یکدیگر همکاری می­کنند. بورس انرژی در بسیاری از موارد، خدماتی مشابه با خدمات بنگاه­های املاک و مستغلات که بین خریداران خانه با فروشندگان خانه ارتباط برقرار می­کنند، ارایه می­دهد. شرکت­هایی که در حوزه انرژی فعالیت می­کنند و مایل به فروش دارایی­ها و فرآورده­ها و یا به دنبال تأمین مالی پروژه­های خود هستند، می­توانند آنها را از طریق بورس انرژی به مشتریان ارائه کنند. [16]

در حال حاضر معامله­گران در بورس­های انرژی، صدها پروژه در زمینه­های مختلف حوزه انرژی در دست دارند. بطور مثال می­توان به توسعه حفاری و ایجاد چاه­های نفت و گاز، خطوط لوله، پالایشگاه­ها و قراردادهای تولید گاز و برق اشاره کرد که می­توانند از طریق فروش کالاهای انرژی تولیدی خود و همینطور اوراق بهادار مبتنی بر کالا در بورس انرژی، منابع مالی لازم برای انجام این پروژه­ها را تأمین کنند. در واقع بورس انرژی از یک سو فرصت­های سرمایه­گذاری داخلی و خارجی فراهم می­کند و از سوی دیگر بازارهای کارآمد و شفافی را همراه با درجه بالایی از نقد شوندگی[17] و رقابت برای کشف قیمت[18]حامل­های انرژی ایجاد می­کند.

حضور مقتدرانه در بازارهای‌ بین­المللی، منوط به ویژگی‌های خاصی در اداره و عملکرد این نهاد می‌باشد. اگر عملکرد بورس انرژی به خوبی صورت گیرد، نه تنها گامی در جهت خصوصی­سازی است بلکه می­تواند با حضور در عرصه جهانی تأثیر بسزایی در رشد اقتصاد کشور داشته باشد. عملکرد مناسب بورس به وضع قوانین و مقررات کارآمد از جمله در حوزه پذیرش کالا و کیفیت و کمیت آن، شرایط تعلیق، لغو پذیرش و نیز قواعد حاکم بر معاملات بستگی دارد. باید به این امر توجه کرد که بنگاه‌هاي دولتي در توليد و ارائه خدمات انرژی و پاسخگويي به تغييرات اقتصادي و تكنولوژيك کارایی نداشته و به دلیل محدودیت بودجه دولت، جبران کسری منابع مالی صنایع انرژی به ویژه برق از طریق سرمایه‌گذاری دولتی ناممکن است و بدین دلیل، جذب سرمايه‌هاي خصوصي در توسعة صنعت و تكنولوژي‌هاي توليد انرژی ضروری به نظر می­رسد. تحقق این امر مستلزم مناسب سازی فضای کسب و کار و فراهم آوردن زمینه­های لازم جهت ایجاد بخش خصوصی توانمند است. بطور مثال وجود تعرفه­های تکلیفی در حوزه انرژی که عموماً با هزینه­های توافقی تناسب ندارد، انگیزه چندانی برای ورود بخش خصوصی به این حوزه باقی نمی­گذارد. در شرایط فعلی که سیاست­گذاری­های اقتصادی به دنبال کاهش و حذف یارانه­ها و واقعی­سازی قیمت­هاست، استفاده از بورس انرژی به عنوان بازاری شفاف برای تعیین عادلانه­ترین قیمت­ها راهگشا می­باشد. در صورتی که بستر مناسب برای ورود بخش خصوصی به صنعت انرژی فراهم آید، سرمایه­گذاران می­توانند پس از اخذ مجوزهاي لازم، امكان ترانزيت انرژی و شركت در بازار رقابتي سازمان یافته را پیدا نمایند و بدین ترتیب توليدكننده با مصرف­كننده وارد معامله مي­شوند. از این موضوع نباید غافل شد که برای داشتن یک بورس موفق در سطح جهانی باید با نگاه و بررسی عملکرد بورس‌های موفق انرژی دیگر کشورها و الگو برداری مناسب از آنها در این مسیر گام برداشت، زیرا موضوع بورس انرژی به خصوص بورس نفت تنها در برگیرنده مبادلات مالی نیست و مسائل تخصصی و کارشناسی مهمی در این خصوص وجود دارد که نادیده گرفتن آنها سبب عدم موفقیت آن خواهد شد.

شناخت بورس انرژی و کارکردهای آن مستلزم آگاهی از ریشه­های پیدایش این بورس است. اگرچه کارکردهای بورس انرژی در سایر بورس­ها نیز ملاحظه می­شود، اما همین کارکردهاست که کشورها و فعالان بازار را به ایجاد بورسی مجزا برای مبادله انرژی ترغیب کرده است. همچنین برای شناخت بورس انرژی باید ساختار این بورس و فعالان حاضر در آن را مورد بررسی قرار داد. به علاوه، یکی از مهم­ترین موضوعاتی که باید در بورس انرژی مورد بررسی قرار بگیرد، معاملات است، زیرا نمی­توان بورس انرژی را بدون معاملات آن تصور کرد و اصولاً تشکیل بورس به منظور فراهم آوردن فضایی شفاف و کارا برای انجام معاملات بوده است. در واقع، به دلیل ماهیت و شاکله خاص بورس انرژی است که معاملات حامل­های انرژی را در این بازار خاص منعقد می­کنند. از این روست که قبل از بررسی معاملات و قواعد و مقررات حاکم بر آن، به بررسی و مطالعه بسترها و ویژگی­هایی که شرایط انعقاد معامله در بورس انرژی را فراهم کرده­اند پرداخته شود. بر همین مبنا مطالب این کتاب به دو بخش با عناوین پیدایش، کارکرد، ساختار و فعالان بورس انرژی (بخش اول) و معاملات در بورس انرژی (بخش دوم) تقسیم شده است.