در کتابی که پیش از این توسط نویسنده اول کتاب حاضر با عنوان «حمایت از ابداعات دارویی و الحاق به سازمان تجارت جهانی» نگاشته شده بود^[1]، به مکانیزم حقوقی حمایت از داروهای شیمیایی و ژنتیکی پرداخته شد اما از آنجا که گیاهان دارویی^[2] از حیث ساختار و بالتبع احکام حقوقی، دارای تفاوتهای قابل توجهی نسبت به داروهای شیمیایی و ژنتیکی هستند و ایران نیز از حیث برخورداری از گیاهان دارویی متنوع و ارزشمند و تمدن و دانش دیرینه در استفاده از این گیاهان، نمونه‌ای بارز در جهان محسوب می‌شود، لذا شایسته بود که کتاب مستقلی به حمایت حقوقی از گیاهان دارویی ایرانی اختصاص یابد.

در اهمیت گیاه دارویی همین بس که گاه از آن به طلای سبز یاد می‌کنند و درآمد حاصل از صادرات آن را برابر با درآمد صادرات نفتی می‌دانند. آمار سازمان بهداشت جهانی^[3] نیز بخوبی گویای این مهم است. مطابق آمار اخیر این سازمان، بازار گیاهان دارویی در حال حاضر 62 بیلیون دلار امریکا ارزش دارد که این ارزش تا سال 2050 به 5 تریلیون دلار خواهد رسید. درواقع، هر سال به‌طور متوسط شاهد رشد هفت درصدی در این بازار خواهیم بود.^[4] حجم تجارت جهانی گیاهان دارویی از 60 میلیارد دلار در سال 1996 به 100 میلیارد دلار در سال 2010 افزایش یافت و بر اساس پیش‌بینی بانک جهانی در سال 2050 گردش مالی و تجارت جهانی متمرکز و مبتنی بر گیاهان دارویی و داروهای گیاهی[5] به حدود 5000 میلیارد دلار خواهد رسید.^[6] امروزه، تخمین زده می‌شود که در سراسر جهان 75 هزار گیاه دارویی وجود داشته باشد. اما صنایع دارویی جهان تاکنون فقط 5000 داروی گیاهی را تولید و به بازار عرضه کرده است.^[7]

در این میان کشور ایران به عنوان کشوری دارای فرهنگ قدیمی استفاده از گیاهان دارویی و سرزمینی بهره‌مند از منابع با ارزش در این حوزه از مزیت نسبی مطمئنی برخوردار است؛ برای مثال، منطقه دنا در استان کهگیلویه و بویراحمد، با 1200 گونۀ شناخته‌شده، اکنون غنی‌ترین نقطۀ ایران به لحاظ گونه‌های گیاهی محسوب می‌شود. کشور ما به لحاظ غنی‌بودن گونه‌های گیاهی و تنوع زیستی، 11 اقلیم از 13 اقلیم شناخته‌شده جهانی را دارد. ^[8] همچنین کشور ایران از 8000 گونه گیاهی برخوردار است که از این تعداد حدود 1800 گونه گیاهی اندمیک^[9] هستند ازجمله گیاه وشا، انغوزه و ... . برای مثال فقط از جنس گیاه مریم‌گلی 60 گونه وجود دارد. این تعداد گونۀ گیاهی با گونه‌های گیاهی کشورهای اروپایی برابری می‌کند و این در حالی است که کشور آلمان کلاً 2000 گونه گیاهی دارد.^[10] بعلاوه، طبق نظر گیاه شناسان، تعداد گونه‌های گیاهی ایران به لحاظ تنوع گونه‌ای حداقل دو برابر قاره اروپاست. نکته شگفت‌انگیز اینکه تحقیقات بیش از 2300 گونه از گیاهان کشور ایران، دارای خواص دارویی، عطری، ادویه‌ای و آرایشی ـ بهداشتی هستند که 1728 گونه از این گیاهان نیز جزو گیاهان بومی ایران به‌شمار می‌روند؛ یعنی فقط در سرزمین ایران می‌رویند که این امر ظرفیتی انحصاری برای ایران دانسته می‌شود.^[11] ضمن اینکه در کنار ایران، بسیاری از کشورهای در حال توسعه، بهترین منبع تأمین منابع گیاهی هستند.^[12]

در کنار بهره‌مندی کشور از گیاهان دارویی متنوع، استفاده از مزایای این گیاهان، سابقه‌ای بسیار دیرینه در فرهنگ ایرانی‌ها دارد. علاوه بر این، در سال‌های اخیر گرایش مردم به استفاده از گیاهان دارویی بیشتر شده است، زیرا علاوه بر خواص این گیاهان و نیز کم‌بودن عوارض آنها، دسترسی به آنها ارزان‌تر و آسان‌تر از داروهای شیمیایی است. در سیاست‌های کلی سلامت و نیز ابلاغیه مقام رهبری نیز بر بازشناسی، تبیین، ترویج، توسعه و نهادینه‌کردن طب سنتی^[13] ایران، تأکید و حمایت از گیاهان دارویی برای پیشرفت کشور ضروری دانسته شده است. اما به‌رغم این سابقه و مزیت مهم، هیچ قانون و مقرره خاصی برای حمایت از گیاهان دارویی در کشور وضع نشده است. دستگاه اجرایی‌ای نیز وجود ندارد که متولی حمایت از این منابع غنی شود. نبودن مکانیزم قانونی و اجرایی مشخص برای حمایت از گیاهان دارویی آسیب‌های فردی و عمومی به همراه داشته است؛ برای مثال بسیاری از محققان معروف حوزه گیاهان دارویی به‌رغم تلاش‌های سالانه و صرف عمر خویش، عملاً از مزایای مادی و معنوی تلاششان تقریباً بی‌نصیب مانده‌اند. این در حالیست که هر روز و گاه مخفیانه، شاهد غارت این ثروت باارزش هستیم و محققان خارجی با استفاده از گیاهان دارویی ایران و با انجام آزمایش روی خواص دارویی‌شان، آ‌نها را در قالب قرص‌، شربت ‌یا پمادهای گیاهی عرضه کرده و ضمن ثبت به‌عنوان اختراع، آنها را به ایران و کشورهای متقاضی دیگر با قیمت‌های گزاف می‌فروشند بی‌آنکه در این فرایند، نام و سهمی برای ایران در نظر بگیرند. البته مصوبه‌ای با عنوان "سند ملی گیاهان دارویی و طب سنتی" در جلسه 735 مورخ 25/4/92 شورای عالی انقلاب فرهنگی و بر اساس پیشنهاد مورخ 10/2/1392 شورای ستاد راهبری اجرای نقشه جامع علمی کشور به تصویب رسیده که بر اساس آن "در نقشه جامع علمی کشور، گیاهان دارویی در اولویت الف حوزه علوم پایه و کاربردی قرارگرفته است. ^[14]" اما به‌نظر می‌رسد این اقدام، کامل و جامع نیست و در سطح بین‌الملل نیز هنوز سند الزام‌آوری برای حمایت از گیاهان دارویی تصویب نشده است. این در حالی است که در آینده و با الحاق احتمالی ایران به سازمان تجارت جهانی و افزایش سرمایه‌گذاری خارجی در این زمینه، نیاز به قوانین حمایتی فزونی می‌یابد. البته باید درنظر داشت که تعیین قالب حمایت از گیاهان دارویی از میان مصادیق حقوق مالکیت فکری مانند قالب اختراع نیز نمی‌تواند چندان با منافع کشورهای دارای منابع گیاهی سازگار باشد که این مطلب نیز باید مورد توجه ویژه قرار گیرد.

کم‌توجهی قانونی و اجرایی به حمایت حقوقی از گیاهان دارویی، فقط به عرصه قانون‌گذاری و اجرایی کشور محدود نمی‌شود. در حوزه تحقیقات حقوقی نیز تاکنون پژوهشی که با رویکردی منسجم، عمیق و تحلیل‌گرایانه و نیز تطبیقی به مباحث حقوقی نظری و کاربردی حمایت از گیاهان دارویی پرداخته باشد تألیف نشده است. البته در زمینه گیاهان دارویی کتاب‌ها و مقالات متعددی نوشته شده است نظیر کتاب شناخت گیاهان دارویی تألیف هرمزدیار کیان‌مهر و کتاب گیاهان دارویی اثر امیر خرسند؛ ولی رویکرد این نوشته‌ها رویکردی فنی و پزشکی است نه حقوقی. کتاب حمایت از ابداعات دارویی و الحاق به سازمان تجارت جهانی، اثر محسن صادقی نیز محدود به حمایت حقوقی از داروهایی شیمیایی و ژنتیکی شده و در مقدمه آن کتاب نیز تصریح شده است که گیاهان دارویی موضوع کتاب نیست. همچنین در حوزه دانش سنتی، مطالبی در قالب مقالۀ و پایان‌نامه^[15] نوشته شده که مستقیماً دربارۀ گیاهان دارویی بحث نکرده است. بنابراین، این کتاب علاوه بر تلاش برای رفع نسبی این خلأ تحقیقاتی و ایجاد ادبیات حقوقی برای دانشجویان و اساتید حقوق و داروشناسی و طب، برای گروه‌های زیر نیز مفید است:

1- قانون‌گذاران

2- گروه‌های مذاکراتی الحاق ایران به سازمان تجارت جهانی

3-  متولیان وزارت بهداشت

4-  محققان حوزۀ گیاهان دارویی

5-  فروشندگان و مصرف‌کنندگان گیاهان دارویی

در این کتاب تلاش شده است تا به منظور تحقق این اهداف و خروجی‌ها به این سؤالات کلیدی پاسخ داده شود: آیا گیاهان دارویی اساساً قابلیت حمایت حقوقی دارند؟ و در صورت مثبت بودن پاسخ این پرسش، به این سؤال پرداخته می‌شود که حمایت از گیاهان دارویی در کدام قالب حمایتی حقوقی مناسب‌تر است؟ و آیا قالب‌های موجود مالکیت فکری کارآمد هستند؟ آیا در نظام حقوقی ایران قوانین و مقررات جامع و روشنی برای حمایت مناسب از گیاهان دارویی اتخاذ شده است؟ کشورهای صاحب گیاهان دارویی در سطح بین‌المللی باید چه رویکردی را در نظر بگیرند تا منافع توسعه آنها رعایت شود؟

در خصوص گستره تحقیق مباحث مطرح‌شده در این کتاب ذکر دو نکته ضروری و مفید است: نخست آنکه موضوع این کتاب حمایت از گیاهان دارویی است و نه داروهای گیاهی. (تفاوت این دو در صفحات آینده روشن شده است.) دوم آنکه، در این کتاب به دلیل پیشگام‌بودن برخی از کشورها در این حوزه، ازجمله کشورهای غنا، تانزانیا، فیلیپین و ... مطالعه‌ای تطبیقی نیز میان آنها انجام گرفته است. دلیل گزینش چنین کشورهایی این است که در این کشورها مقررات خاصی در خصوص گیاهان دارویی وجود دارد. درواقع هدف این است که دریابیم کشورهای درحال‌توسعه‌ای که از منابع غنی گیاهان دارویی برخوردارند از چه رویکردی استفاده کرده‌اند.

ازآنجاکه رویکرد نویسندگان کتاب فعلی، رویکرد همزمان نظری و کاربردی بوده است، علاوه بر مطالعه منابع فارسی و انگلیسی، سعی شده است از پرونده‌های مرتبط و نیز روش میدانی در قالب مصاحبه با چند تن از اساتید حوزه طب سنتی و داروهای گیاهی و اساتید حقوقی، به ویژه اساتید متخصص در حوزه مالکیت فکری استفاده شود. در خلال مباحث به چند پیش‌نویس لایحه نیز اشاره می‌شود تا در صورت تصویب این لوایح به صورت قانون، دریابیم مفاد آن از چه قوت‌ها و ضعف‌هایی برخوردار است همچنین به جدیدترین قانون مرتبط در ایران یعنی قانون حفاظت و بهره‌برداری از منابع ژنتیکی که در شهریور 97 به تایید مجمع تشخیص مصلحت رسیده است نیز متناسب با بحث اشاره می‌شود.

این کتاب سه فصل دارد: در فصل اول، مفاهیم و مبانی آن تبیین شده است که با توجه به اهمیت مفهوم‌شناسی و ضرورت پژوهش در هر موضوعی، ما را در رسیدن به هدف کمک می‌کند. در فصل دوم، کارآمدی قالب‌های حمایتی موجود بررسی شده است. درواقع، در این فصل به دلیل اهمیت اقتصادی گیاهان دارویی و نیاز مبرم و اساسی به حمایت حقوقی از آنها برحسب مورد، قالب‌های حمایتی موجود و نیز مزایا و معایب آنها بررسی شده است. و سرانجام در فصل سوم دربارۀ طراحی قالب حمایتی خاص بحث شده است. در این فصل به این امر پرداخته است که باید قالب حمایتی خاص که برای حمایت از گیاهان دارویی طراحی شود.

بنابراین با عنایت به مطالب گفته شده، اهم نوآوری‌ها و مزایای این کتاب را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

یک) چنانکه اشاره شد در ادبیات حقوقی ما تحقیق مستقلی درباره حمایت حقوقی از گیاهان دارویی نگاشته نشده است و از این رو این کتاب در راه رفع نسبی این خلأ مؤثر خواهد بود؛

دو) انجام مطالعه تطبیقی گسترده در کشورهای مختلف که دارای مقررات خاص در زمینه گیاهان دارویی یا دانش سنتی هستند؛

سه) انجام مطالعات میدانی برای کاربردی‌تر کردن مباحث؛

چهار) توجه به جدیدترین تحولات قانونی در ایران از طریق نقد و بررسی قانون حفاظت و بهره‌برداری از منابع ژنتیکی کشور مصوب 24/10/96 مجلس و تایید شده توسط مجمع تشخیص مصلحت به تاریخ 24/6/97؛

پنج) توجه به پیش‌نویس‌های قوانین در دست تهیه یا در دست بررسی مانند پیش‌نویس طرح حمایت از مالکیت صنعتی برای آشنایی با اهم مفاد آن در صورت تبدیل احتمالی به قانون؛

شش) توجه به آرای قضایی و پرونده‌های مهم مطرح در سایر کشورها در زمینه گیاهان دارویی با عنایت به فقدان رویه قضایی در این زمینه در ایران؛

هفت) نقد قالب‌های موجود برای حمایت کارا از گیاهان دارویی و طراحی و پیشنهاد قالب حمایتی خاص همراه با تبیین احکام حقوقی این قالب پیشنهادی برای بهره‌برداری احتمالی در عرصه قانون‌گذاری.