1- قانون بازار اوراق بهادار جمهوري اسلامي ايران
2- آيين نامة اجرايي قانون بازار اوراق بهادار جمهوري اسلامي ايران
3- تشكيلات سازمان بورس و اوراق بهادار مصوب 08/09/1385 هيئت وزيران
4- اساسنامه سازمان بورس و اوراق بهادار
5- آييننامه معاملات در شركت بورس اوراق بهادار تهران مصوبه شوراي عالي بورس و اوراق بهادار سال 1385
6- دستورالعمل پذيرش اوراق بهادار در بورس اوراق بهادار تهران مصوب 1386/10/01 هيئت مديره سازمان بورس و اوراق بهادار
7- دستورالعمل اجرايي نحوۀ انجام معاملات در بورس اوراق بهادار تهران مصوب 1389/09/13 هيئت مديره سازمان بورس و اوراق بهادار
8- دستورالعمل اجرايي نحوۀ انجام معاملات اوراق بهادار در فرابورس ايران مصوب 1388/06/07 هيئت مديره سازمان بورس اوراق بهادار
9- دستورالعمل اجرايي افشاي اطلاعات شركتهاي ثبت شده نزد سازمان مصوب 1386/05/03 هيئت مديره سازمان بورس و اوراق بهادار
10- دستورالعمل پذيره نويسي و عرضۀ اوليۀ اوراق بهادار در بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ايران مصوب 1395/10/14 هيئت مديره سازمان بورس و اوراق بهادار
11- دستورالعمل رسيدگي به تخلفات در بازار سرمايه مصوب 1398/07/03 هيئت مديره سازمان بورس و اوراق بهادار
12- راهنماي پذيرش شركت ها در بورس اوراق بهادار تهران
واژه بورس از نام خانوادگی شخص به نام واندر بورس اخذ شده است که در اوایل قرن چهاردهم در شهر بروژ بلژیک میزیسته و صرافان شهر در مقابل خانه او گرد هم میآمدند و به داد و ستد کالا، پول و اوراق بهادر میپرداختند این نام بعدها (1309)به کلیه اماکنی اطلاق شد که محل داد وستد پول،کالا، اسناد مالی و تجاری بوده است .
رشد بورس سهام و جا افتادن آن در عملیات تجاری و اقتصادی، با انقلاب صنعتی اروپا و شکوفایی اقتصاد تازه متحول شده آن همراه بود است . اولین بورس معتبر دنیا، در سال 1611 در شهر آمستردام هلند تشکیل شد و کمپانی معروف هند شرقی سهام خود را در آن بورس عرضه کرد . بورس آمستردام امروزه نیز یکی از منابع مهم تامین سرمایه در سطح بین المللی است نکته نکته قابل توجه آن است که هنگام افزایش قابل ملاحظه معاملات سهام، کشورهای اروپایی نظیر انگلستان، آلمان، سوئیس، قوانین و مقررات ناظر بر معاملات سهام و ضمانت های اجرایی لازم برای آن را وضع کردند تا از هرگونه تقلب و پایمال شدن حقوق صاحبان سهام جلوگیری شود.
بورس اتریش در وین درسال 1771 افتتاح شد که عمدتا به معاملات اوراق قرضه دولتی جهت تامین مالی جنگ میپرداخت. بورس اتریش در پایان قرن 19 میلادی 2500 سهم را در تابلوی خود داشت و یکی از مهمترین مراکز مالی اروپا به شمار میرفت.
در لندن معامله گران در بورس جهت انجام معامله در قهوه خانه گرد هم میآمدند . برای نظم بخشیدن به بازار، قهوه خانه نیوجاناتان در سال 1698 به بورس اوراق بهادار تبدیل شد . بورس نیویورک در آواخر قرن هجدم (1792) تاسیس شد و با وجود رقبای دیگر،از نظر حجم معاملات و اهمیت در بازار سرمایه آمریکا، در مقام اول قرار دارد . در آمریکا اولین محل شناخته شده به عنوان بورس اوارق بهادار، در نیویورک و در محوطه ای در زیر سایه درخت نارون بزرگی در وال استریت بود که بعدها به قهوه خانه ای در همان نزدیکی انتقال یافت . بورس وال استریت با جمع آوری مبالغی به عنوان ورودیه از دلالان (کارگزاران ) و گسترش عملیات، تقویت شد و به مجتمع تجاری عظیمی مبدل گردید که بعدها به بورس سهام نیویورک به ثبت رسید . ودر حال حاضر در اغلب کشورهای دنیا، بورس اوراق بهادار فعالیت میکنند.
تاریخچه بورس در ایران
فکر اصلی ایجاد بورس اوراق بهادر در ایران، به سال 1315 بر میگردد. در این سال، یک کارشناس هلندی و یک کارشناس بلژیکی به منظور بررسی و اقدام در مورد تهیه و تنظیم مقررات قانونی ناظر بر فعالیت بورس اوراق بهادر به ایران آمدند. اما مطالعات آن دو با آغاز جنگ جهانی دوم متوقف گردید . پس از کودتای 28 مرداد 1332، مجددا در سال 1333 ماموریت تشکیل بورس اوراق بهائر به اتاق بازرگانی و صنایع و معادن، بانک مرکزی و وزارت بازرگانی وقت محول گردید . این گروه پس از دوازده سال تحقیق و بررسی در سال 1345، قانون و مقررات تشکیل بورس اوراق بهادار تهران را تهیه و لایحه مربوط را به مجلس شورای ملی ارسال داشتند که این لایحه در اردیبهست ماه سال 1345 تصویب شد . و با ورود سهام بانک صنعت و معدن و نفت پارس، در بهمن ماه 1346 فعالیت بورس اوراق بهادار تهران آغاز شد . متعاقب آن اوراق قرضه دولتی، اسناد خزانه و اوراق قرضه سازمان گسترش مالکیت صنعتی . ارواق قرضه عباس آباد به بورس راه یافتند.
دوره نخست(1346-1357)
بورس اوراق بهادار از پانزدهم بهمن سال 1346 فعاليت خود را با انجام چند معامله بر روي سهام بانك توسعه صنعتي و معدني آغاز كرد. در پي آن شركت نفت پارس، اوراق قرضه دولتي، اسناد خزانه، اوراق قرضه سازمان گسترش مالكيت صنعتي و اوراق قرضه عباسآباد به بورس تهران راه يافتند. در اين دوره گسترش فعاليت بورس اوراق بهادار بيشتر مرهون قوانين و مقررات دولتي بود که از جمله ميتوان موارد زير را برشمرد:
1. تصويب قانون گسترش مالکيت سهام واحدهاي توليدي در ارديبهشت 1354 که بهموجب آن مؤسسات خصوصي و دولتي موظف شدند بهترتيب 49% و 94% سهام خود را به شهروندان عرضه نمايند.
2. تصويب قانون معافيتهاي مالياتي براي شرکتهاي پذيرفته شده در بورس اوراق بهادار در سال 1354طي 11 سال فعاليت بورس تا پيش از انقلاب اسلامي در ايران، تعداد شركتها و بانكها و شركتهاي بيمه پذيرفته شده از 6 بنگاه اقتصادي با 6/2 ميليارد ريال سرمايه در سال 1346 به 105 بنگاه با بيش از 230 ميليارد ريال در سال 1357 افزايش يافت. همچنين ارزش مبادلات در بورس از 15 ميليون ريال در سال 1346به بيش از 34 ميليارد ريال طي سال1357 افزايش يافت.
دوره دوم (1367- 1358)
در سالهاي پس از انقلاب اسلامي و تا پيش از نخستين برنامه پنج ساله توسعه اقتصادي، دگرگونيهاي چشمگيري در اقتصاد ملي پديد آمد كه بورس اوراق بهادار تهران را نيز در برگرفت. نخستين رويداد، تصويب لايحه قانون اداره امور بانكها در تاريخ 17/3/1358 توسط شوراي انقلاب بود كه به موجب آن بانكهاي تجاري و تخصصي كشور در چارچوب 9 بانك شامل 6 بانك تجاري و3 بانك تخصصي ادغام و ملي شدند. چندي بعد و در پي آن شركتهاي بيمه نيز در يكديگر ادغام شده و به مالكيت دولتي درآمدند و همچنين تصويب قانون حفاظت و توسعه صنايع ايران در تيرماه سال 1358 باعث شد تعداد زيادي از بنگاههاي اقتصادي پذيرفته شده در بورس از آن خارج شوند، بهگونهاي كه تعداد آنها از 105 شركت در سال 1357 به 56 شركت در پايان سال 1367 كاهش يافت.
حجم معاملات سهام در اين دوره از 2/34 ميليارد ريال در سال 1357 به 9/9 ميليارد ريال در سال 1367 کاهش يافت و ميانگين نسبت حجم معاملات سهام به GDP به کمترين ميزان در دوران فعاليت بورس رسيد که از مهمترين دلايل آن شرايط جنگي و روشن نبودن خطوط کلي اقتصاد کشور بود. بدين ترتيب در طي اين سالها، بورس اوراق بهادار تهران دوران فترت خود را آغاز كرد كه تا پايان سال 1367 ادامه يافت.
دوره سوم (1383- 1368)
با پايان يافتن جنگ، در چارچوب برنامه پنج ساله اول توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران تجديد فعاليت بورس اوراق بهادار تهران بهعنوان زمينهاي براي اجراي سياستهاي خصوصيسازي مورد توجه قرار گرفت.
بر اين اساس، سياستگذاران در نظر دارند بورس اوراق بهادار با انتقال پارهاي از وظايف تصديهاي دولتي به بخش خصوصي، جذب نقدينگي و گردآوري منابع پساندازي پراكنده و هدايت آن به سوي مصارف سرمايهگذاري، در تجهيز منابع توسعه اقتصادي و انگيزش مؤثر بخش خصوصي براي مشاركت فعالانه در فعاليتهاي اقتصادي، نقش مهم و اساسي داشته باشد. در هر حال، گرايش سياستگذاريهاي كلان اقتصادي به استفاده از ساز و كار بورس، افزايش چشمگير شمار شركتهاي پذيرفته شده و افزايش حجم فعاليت بورس تهران را در بر داشت، بهگونهاي که حجم معاملات از 9/9 ميليارد ريال سال 1367 به 104.202 ميليارد ريال در پايان سال 1383 رسيد و تعداد بنگاههاي اقتصادي پذيرفته شده در بورس تهران از 56 شركت به 422 شركت افزايش يافت.
در اين دوره دولت مجموعهاي از قوانين و مقررات در راستاي گسترش بازار بورس اوراق بهادار وضع نمود که تأثير بسزايي در افزايش حجم معاملات داشت، از جمله:
1. تبصره 35 قانون بودجه سال 1378 کل کشور که در آن به وظيفه دولت نسبت به تعيين تکليف همه شرکتهاي بخش دولتي از راه ادغام، واگذاري و فروش سهام به بخشهاي خصوصي و تعاوني اشاره شد.
2.ماده 94 قانون برنامه سوم توسعه (1383- 1379) که بر اساس آن شوراي بورس موظف شد تا کارهاي لازم را براي ايجاد شبکه رايانهاي بازار سرمايه ايران بهمنظور انجام گرفتن دادوستد الکترونيک اوراق بهادار در سطوح ملي و پوشش دادن خدمات اطلاعرساني در سطح ملي و بينالمللي انجام دهد. همچنين بر اساس ماده 95 برنامه سوم توسعه، شوراي بورس مجاز شد تا دست به راهاندازي بورسهاي منطقهاي در سطح کشور بزند و راهکارهاي لازم را براي قابل معامله شدن ديگر ابزارهاي مالي در بورس اوراق بهادار فراهم نمايد.
از سال 1369 محاسبه شاخص بهاي سهام در بورس اوراق بهادار تهران آغاز شد که مقدار آن از 472 واحد در سال 1370 به 12.113 واحد در سال 1383 رسيد.
دوره چهارم (از سال 1384تا کنون)
در سال 1384، نماگرهاي مختلف فعاليت بورس اوراق بهادار در ادامه روند حرکتي نيمه دوم سال 1383، همچنان تحت تأثير رويدادهاي مختلف داخلي و خارجي و افزايش بيرويه شاخصها در سالهاي قبل، از روندي کاهشي برخوردار بودند و اين روند، به جز دوره کوتاهي در آذرماه تا پايان سال قابل ملاحظه بود. به هرحال از آذرماه سال 1384، سياستها و تلاش دولت و سازمان بورس باعث کند شدن سرعت روند کاهشي معيارهاي فعاليت بورس شد. درحاليکه شاخص کل در پايان سال 1384 به 9.459 واحد رسيده بود، طي سال 1385 از مرز 10.000 واحد عبور کرد و در نهايت در پايان سال مذکور 9.821 واحد را تجربه کرد. همچنين کاهش چشمگير معاملات سهام در سال 1384، با توجه به اقدامات مؤثر فوقالذکر در سال 1385 به تعادل نسبي رسيد، به نحوي که ارزش معاملات سهام و حق تقدم در سال 1384 در حدود 56.529 ميليارد ريال و در سال 1385 معادل 55.645 ميليارد ريال ارزيابي شد. بین سالهای 1385 تا 1390 شاخص کماکان به رشد خود ادامه داد تا در سال 1391 با افزایش نرخ بی سابقه دلار شاخص بورس نیز به رشد خیره کننده 90 هزار واحد نزدیک شد و بعد از این رشد خیر کننده به دلیل تحریم های ظالمانه، بورس به رکود فرو رفت و سالهای ناامید کننده را پشت سر گذاشت تا اینکه با امضا برجام امید به بازارسرمایه برگشت و چنانکه شاخص بورس در سال 1397 به قله 178،659 واحد و در پایان سال 1398 به واسطه افزایش قیمت دلار و هدایت نقدینگی به سمت بازار سرمایه شاخص بورس به 512900 واحد بازدهی خوبی برای سرمایه گذاران بازار سرمایه داشت.
در حال حاضر، چهار بورس بزرگ کشور تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار فعالیت میکنند:
- بورس اوراق بهادار تهران که در آن، سهام شرکتها و سایر اوراق بهادار مانند اوراق مشارکت خریدوفروش میشود.
- فرا بورس ایران که در آنجا هم سهام شرکتهایی که بنا به دلایلی موفق به پذیرش در بورس اوراق بهادار تهران نمیشوند، مورد دادوستد قرار میگیرد.
- بورس کالای ایران که در آن انواع کالاها مانند محصولات پتروشیمی، فلزات، محصولات کشاورزی و قراردادهای آتی سکه و... خریدوفروش میشود.
- در نهایت بورس انرژی که بهتازگی تأسیس شده و در آن، حاملهای انرژی با محوریت برق، بهعنوان یکی از مهمترین حاملهای انرژی، خرید و فروش شود.