مقدمه 13

بخش اوّل: فلسفه حقوق و نظام‌هاي حقوقي 17
فصل اوّل: كليات 19
ضرورت تعريف 19
اهميت و جايگاه فلسفه حقوق 19
جايگاه فلسفه در فلسفه حقوق 21
تعريف و تقسيمات 21
فلسفه مضاف 25
فلسفه علمي 28
رابطه علم و فلسفه 29
نيازمنديهاي علم به فلسفه 29
چيستي و روشهاي علم 31
صفات و ويژگيهاي تئوريها و قوانين علمي 33
خدمات علم به فلسفه 35
فلسفه علم 36
فلسفه حقوق و رويكردهاي فلسفي 37
فلسفههاي تحليلي و قارّهاي 38
1. فلسفه تحليلي 38
2. فلسفه قارّه‌اي 44
تاثير جهاني شدن بر فلسفههاي حقوق قاره‌اي و تحليلي 46
تاريخ فلسفه حقوق 51
موضوع فلسفه حقوق 58
مباني حقوق 62
فلسفه حقوق و خاستگاه حقوقي آن 66
مكتب حقوق طبيعي (فطري) 67
حقوق اثبات‌گرائي (تحقّقي) 71
اهداف اجتماعي حقوق 76
قلمرو فلسفه حقوق 79
‌دست‌آورد فلسفه حقوق درنظام حقوقي 80
فصل دوم: منابع حقوق 82
منابع حقوق 82
جايگاه و اعتبار عرف و سيره عقلاء 84
پيشينه‌ي استناد و كاربرد سيره عقلاء 84
تعريف و عناصر سيره عقلاء 89
ارتكازات عقلائي 90
حكم عقل و بناء عقلاء 91
عرف و بناء عقلاء 93
الف: مفهوم و عناصر عرف 93
ب: رابطه بين عرف و بناء عقلاء 95
كاربرد عرف در حقوق اسلامي 97
عادت و رابطه آن با عرف 99
حجيّت و اعتبار عرف و سيره عقلاء 101
اعتبار عرف و بناء عقلاء در مسائل نوظهور 104
جايگاه مصلحت در نظام حقوقي 107
جايگاه مصلحت در منابع حقوق 107
مفهومشناسي مصلحت 109
مؤلفههاي سودانگار 111
اقسام مصلحت 113
مصالح معتبر عمومي 114
مصالح غيرمعتبر (الغاءشده) 114
مصالح فردي 114
الف: تقسيم از حيث مرتبه و درجه اهميّت: 115
ب: تقسيم مصلحت براساس اعتبار يا عدم اعتبار از نظر شارع: 116
ج: تقسيم براساس كاربرد مصلحت: 116
مصلحت‌هاي ضروري يا ضرورت‌ها: 116
حاجت‌ها يا نيازمندي‌هاي خاص: 117
تحسينيات 117
ضوابط تشخيص مصلحت و گستره آن 118
مصلحت و تئوري حقوقي 120
مصالح مرسله و مصلحت 121
مفهوم مصالح مرسله و گستره آن 121
استصلاح و مصالح مرسله 123
شرايط اعتبار مصلحت 124
مصلحت و تاسيسات فقهي نوظهور 125
مصلحت در تاريخ فقه اماميه 126
مصلحتسنجي و حقيقتخواهي 128
مصلحت و مهندسي اجتماعي حقوق 130
مهندسي اجتماعي 131
مهندسي اجتماعي و مصالح عاليه: 135
ارزيابي مصلحتهاي متعارض 136
معرفت‌شناسي و تحقيقات حقوقي 142
معرفت‌شناسي 142
تحقيقات حقوقي 144
تحقيقات بنيادي حقوق 145
تحقيقات حقوق كاربردي 145
تحقيق حقوق مردم‌شناسانه (آنترو پولو ژيك) 146
تحقيق حقوق مهارتي (تكنولوژيك) 147
مفاهيم حقوقي و ادراكات اعتباري 148
معناي مفاهيم اعتباري 150
تغيير و تبديل ادراكات اعتباري 152
حقيقت و ادراكات اعتباري 152
مفاهيم ماهوي 153
مفاهيم انتزاعي 153
مفاهيم اعتباري محض 153
يافته‌هاي فكري و معلومات سابق 155
ضرورت تفكيك اعتباريات از حقايق 156
چگونگي اعتبار و مقياس سنجش اعتباريات 157
علم اعتباري و مراتب حكم و افعال انساني 160
ضرورت تبيين و تفكيك مفاهيم در مباحث حقوقي 163
جامعه و اعتباريات اجتماعي 165
۱. اعتباريات پيش از اجتماع 165
2. اعتباريات بعد از اجتماع 167
عدالت اجتماعي از زمره اعتبارات ثابته 168
فصل سوم: حقوق و قواعد اخلاقي و اجتماعي 173
حقوق و اخلاق 173
رابطه دين و اخلاق 174
سكولاريسم و رمانتيسم 176
رمانتيسم تلاشي در مقابل عقل ابزاري 178
منشاء و اصول حقيقت اخلاقي و فلسفه حقوق 178
مكاتب اخلاقي 183
الف) مكاتب غيرتوصيفي 183
۱. مكتب احساس‌گرايي 183
2. مكتب جامعه‌گرايي 184
3. مكتب اشاعره 184
ب) مكاتب توصيفي 185
۱. مكتب لذت‌گرايي شخصي 185
2. مكتب اپيكوريسم 186
3. مكتب منفعت عمومي 186
4. مكتب عاطفه‌گرايي 187
5. مكتب قدرت طلبي 188
6. مكتب وجدان‌گرايي 188
7. مكتب كانت 189
8. مكاتب ترك تعلّقات دنيوي 190
ثابت و متغيّرات احكام اخلاقي 190
محافظهكاري و نسبيّت‌گرايي 191
محافظهكاري 191
نسبيّت‌گرايي 192
ثابت و متغيرات در حوزه اعتباريات و اخلاق 192
ثبات و تغيير قوانين 194
ثبات و تغيير قوانين در نظامهاي مختلف حقوقي 196
جايگاه اخلاق در حوزه حقوق 198
ديدگاه پوزيتويستي 199
ديدگاه حقوق رم 200
ديدگاه حقوق اسلام 202
ماهيّت احكام اخلاقي 202
وابستگي‌هاي دين و اخلاق 203
ديدگاه مكتب حقوقي اسلام 205
حسن و قبح افعال 206
دلايل حسن و قبح ذاتي افعال 208
ويژگي‌هاي مكتب حقوقي اسلام 212
رابطه حقوق وارزشهاي اخلاق 215
ابعاد سازنده حقوق و اخلاق 217
تفاوتهاي حقوق با اخلاق 218
دريچههاي نفوذ اخلاق درمنابع حقوق 220
واقعيت حقوقي و اخلاق واقعي 222
عدالت و امر مناط حكمي 224
حق و عدالت و فرهنگ‌زدگي حقوقي 227
حقوق اسلامي توانائي‌ها و ضرورت‌ها 229
منطق سنّت شكني و تجدد‌گرائي 230
اصول تمدّن ساز در حيات اجتماعي و حقوق بشر 237
ارزشهاي گروهي (ديني، اخلاقي وحقوقي) و رسوم اجتماعي 239
سنّتهاي فرهنگي و حقوق اجتماعي 241
ويژگي‌هاي عام فرهنگ در حوزه حقوق 242
نمونههاي تاريخي از عدالت و امنيت 243
نمونه اول 243
نمونه دوم 244
ضرورتهاي امروزين حقوق اسلامي 245
حقوق و آزادي فردي و سازمان اجتماعي 246

بخش دوّم: دانش و قواعد تفسيري حقوق 251
فصل اوّل: تفسير قوانين 253
اعتبار اصول تفسيري در گزارههاي حقوقي و هرمنوتيك حقوقي 253
تفسير قوانين 253
واژه تفسير 253
تفسير در اصطلاح حقوقي 254
ضرورت تفسير 257
الف: ابهام و اجمال 260
ب: نقص و سكوت 262
ج: تعارض و تزاحم 264
نقش زبان و بيان در ارتباطات حقوقي انسان 267
ماهيت الفاظ و معاني در زبان 268
زبان و سبك بيان تشريع و قانون 269
اصول و قواعد لفظي 272
عوامل مؤثّر در فهم ظهور الفاظ 274
وضع 275
استعمال 275
سياق 276
اصول لفظي و دانش معناشناسي 276
ظهور‌شناسي و دانش تفسير 278
ظهور‌شناسي و تأثير عنصرهاي زمان و مكان 281
ظهور‌شناسي و فهم عرفي 281
مراحل و شرايط ظهور‌شناسي 282
ظهور عرفي و عقلائي 284
نقش زبان و معنا در فهم و استنباط گزارههاي حقوقي 285
ماهيت معنا در گزارههاي حقوقي 286
ماهيت معنا چيست؟ 286
زبان و معنا‌شناسي در فلسفه تحليلي 287
نظريههاي معنا‌شناسي در گزارههاي حقوقي 289
1. نظريه ارجاعي 290
2. نظريه گزارهاي 291
نقش و كاركرد گزارهها در معاني 292
3. نظريات تحليل زباني 295
مفهوم قانون 296
۴. نظريه افعال گفتار 299
فهم حقيقت 305
فصل دوّم: شرايط و قواعد تفسير 308
عوامل تأثير گذار(شرطها و امكان‌ها) در تفسير 308
ترجمه متن در افق تاريخي مفسّر 309
تاريخ و فهم تاريخي در تفسير 313
رويكردهاي تاريخي و تحليلي در تفسير 315
تفسير متون حقوقي در غرب 317
ورود هرمنوتيك به حقوق 318
گرايشهاي هرمنوتيك 320
هرمنوتيك خاص 320
هرمنوتيك عام 321
تئوري‌هاي هرمنوتيكي 326
مقدمات تفسير در هرمنوتيك حقوقي 330
هرمنوتيك حقوقي و دانش اصول 331
فصل سوّم: مكاتب تفسيري در حقوق 333
تفسير قانون و مكاتب تفسيري 333
مكتب تفسير لفظي 334
عناصر تفسير در روش تفسير لفظي 335
تاريخچه مكتب تفسير لفظي 336
جنبههاي مثبت و منفي مكتب تفسير لفظي 339
مكتب تفسير اجتماعي (تحول تفسير با تحولات جامعه) 341
مباني مكتب تفسير اجتماعي 342
جنبههاي مثبت و منفي مكتب اجتماعي 344
مكتب تفسير تحقيق علمي آزاد 348
مباني و عناصر مكتب تحقيق علمي آزاد 350
جنبههاي مثبت و منفي مكتب تفسيري تحقيق علمي آزاد 353
فصل چهارم: نظام تفسيري در حقوق ايران 355
حق تفسير در قوانين 355
منابع معتبر در قانون اساسي 357
روح قانون در نظام حقوقي ايران 362
روشهاي تفسيري در نظام تفسيري حقوق ايران 366
تفسير اصولي 366
تفسير ادبي 369
قواعد تفسير ادبي 371
الف‌: اهميّت حقيقت 371
ب: تغليب خلاف اصل است 371
ج‌: اصل تغاير متعاطفين 371
تفسير تاريخي 372
تفسير منطقي و قانون به قانون 375
شرايط و پيش‌فرضهاي تفسير 377
ـ تفسير نبايد مستلزم لغو باشد 377
ـ تفسير نبايد مستلزم نقض غرض باشد 378
ـ تفسير نبايد مستلزم نسخ باشد 379
ـ تفسير نبايد مستلزم نتيجه ممتنع يا دشوار باشد 379
ـ تفسير نبايد مستلزم ناديده گرفتن قواعد آمره و تجاوز به نظم عمومي و اخلاق حسنه باشد 380
رابطه پرسش حقوقي و پاسخ عمومي 381
تفسير متن يا وصف متعلّق 383
تأويل و تفسير در علم اصول 383
اقسام تأويل حقوقي 384
دلايل صحت تأويل 385
فهم عرف و عقلاء 386
قرينه صارفه در محل لفظ بر معناي مجازي 386
قرينه معينه در مورد الفاظ مشترك 386
عدم مخالفت با اصول مسلّم حقوقي و مباني آن 387
ترجمه و تفسيرهاي حقوقي در متون حقوقي خارجي و حقوق تطبيقي 387
منشاء خطا در تفسير 389

فهرست منابع 392