مقدمه 13
بخش اول: كليات 15
فصل اول: شبكه‌هاي رايانه‌اي و فضاي سايبر: مفاهيم، ساختار و ويژگي‌‎ها 17
گفتار اول: مفاهيم مقدماتي شبكه 17
گفتار دوم: مفاهيم مقدماتي فضاي سايبر 18
مبحث اول: تاريخچه 18
مبحث دوم: مفهوم فضاي سايبر 20
مبحث سوم: ساختار و كاركرد فضاي سايبر 21
بند اول: ويژگي‌‎هاي فضاي سايبر 22
بند دوم: قلمرو فضاي سايبر 23
فصل دوم: حملات سايبري 26
گفتار اول: مفاهيم و مصاديق 26
مبحث اول: مفاهيم مقدماتي 26
بند اول: تعريف حمله سايبري 26
الف- تعريف مقدماتي 27
ب- تعاريف ارائه شده از حمله سايبري در عرصه بين‌المللي 29
1- مفهوم حمله سايبري 29
2- ارائه تعريف حمله سايبري توسط برخي نهادهاي دولتي 30
3-تعريف پيشنهادي 33
بند دوم: قياس با حملات مرسوم سنتي و جنگ سايبري 35
الف- مقايسه با حملات سنتي 36
ب- تفاوت حمله سايبري با جنگ سايبري 37
بند سوم: تاريخچه و سوابق حمله سايبري 39
الف- تاريخچه 39
ب- نمونه‌هايي از حملات انجام شده 40
مبحث دوم: انواع عمليات سايبري 42
بند اول: بهره‌برداري سايبري: CNE 43
بند دوم: تروريسم سايبري 43
بند سوم: جاسوسي سايبري 44
بند چهارم: حملات سايبري با هدف تخريب: CNA 45
الف- حملات از نوع DoS 45
ب- حملات از نوع DDOS 46
ج- حملات از نوع Back door 46
مبحث سوم: قلمرو حمله 47
گفتار دوم: اوصاف حقوقي حمله سايبري 48
مبحث اول: حملات سايبري از منظر حقوق بين‌الملل 48
بند اول: اصول حقوقي بين‌المللي مرتبط با حملات سايبري 49
الف- مفهوم اصل در اسناد بين‌المللي 49
ب- برخي از اصول مرتبط 50
1- اصل منع توسل به زور يا تهديد به آن 50
2- اصل حل و فصل مسالمت آميز اختلافات بين‌المللي 50
3- اصل عدم مداخله در امور داخلي 51
4- اصل همكاري بين‌المللي 51
5- اصل برابري حاكميت دولت‌ها 52
6- اصل تماميت ارضي كشورها 52
بند دوم: حوزه‌هاي تأثيرگذار حملات سايبري در حقوق بين‌الملل 53
الف- تأثير بر حقوق مخاصمات مسلحانه 53
1- حمله سايبري به مثابه نقض حقوق توسل به زور 54
2- چالش بين حملات سايبري و حقوق بين‌الملل بشردوستانه 55
ب- حقوق درياها و حملات سايبري 55
ج- حقوق معاهدات بين‌المللي و حملات سايبري 56
د- حملات سايبري و حقوق هوا و فضا 57
و- تأثير بر حقوق مسئوليت بين‌المللي دولت 57
ه- تأثير بر حقوق ارتباطات و اطلاعات 58
مبحث دوم: حملات سايبري از منظر حقوق مخاصمات مسلحانه 58
بند اول: جايگاه توسل به زور و حمله مسلحانه در حقوق بين‌الملل قراردادي و عرفي 59
الف- مفهوم زور 60
ب- شيوه‌هاي كاربرد زور 62
بند ‌دوم: حمله‌سايبري به مثابه حمله‌مسلحانه در حقوق بين‌الملل قراردادي و عرفي 64
الف- جايگاه حمله سايبري به عنوان حمله مسلحانه در اسناد بين‌المللي 65
ب- رويه دولت‌ها، رويه قضايي و عرف آني 70
بندسوم: حملات‌سايبري به مثابه جنگ‌سايبري:معيار صلاحيت‌هاي موضوعي، شخصي و زماني 77
الف- معيارهاي ارزيابي ابزارهاي حملات سايبري به عنوان توسل به زور مسلحانه 79
1- تحديد حمله سايبري به ابزارهاي نظامي كلاسيك 79
2- معيار نتيجه محور 80
3- ويژگي‌‎هاي "زور مسلحانه" به عنوان سنگ محك 81
ب- مشكل اصل صلاحيت شخصي در انتساب 83
1- حملات غيرمستقيم 83
2- حملات تروريستي انفعالي 85
3- شناسايي مبدأ حملات به صورت كلي 85
ج- اعمال اصل صلاحيت زماني در دفاع مشروع 86
1- دفاع مشروع پيش‌دستانه 87
2- دفاع مشروع پيش‌گيرانه 87
د- مشكلات مرزبندي پارادايم كلاسيك 88
مبحث سوم: تحول مفاهيم حقوق مخاصمات مسلحانه در پرتو حملات سايبري 89
بند اول: مفهوم رزمنده و غير رزمنده 89
الف- تعريف رزمنده طبق حقوق مخاصمات مسلحانه 89
ب- تحول مفهوم رزمنده در حملات سايبري 91
1- رزمنده قانوني 91
2- سربازان سايبري غير قانوني يا مزدور 92
بند دوم: مشاركت مستقيم 93
الف- مفهوم مشاركت مستقيم 94
ب- تحول مفهوم مشاركت مستقيم در حملات سايبري 94
بند سوم: اهداف نظامي، غيرنظامي و دوگانه 95
الف- اهداف نظامي 96
1- مفهوم اهداف نظامي 96
2- تحول مفهوم اهداف نظامي در حملات سايبري 97
ب- اهداف غيرنظامي 98
1- مفهوم اهداف غيرنظامي 98
2- اهداف غيرنظامي و تحول اين مفهوم در حملات سايبري 100
ج- اهداف دو گانه 101
بند چهارم: تحول مفهوم حمله 102
الف- تعريف حمله 102
ب- تفاوت حملهي سايبري با حملهي نظامي 103
مبحث چهارم: مكانيزم مقابله با حملات سايبري در نظام حقوقي داخلي و فراملي 104
بند اول: واكنش نظام حقوقي داخلي 104
الف- واكنش كشور قرباني 105
1- معيارهاي دفاع مشروع از منظر منشور ملل متحد 105
2- حق دفاع مشروع در حملات سايبري 106
ب- رويكرد و مكانيزم حقوق داخلي كشورها 109
1- رويكرد دكترين امنيت ملي به حملات سايبري 109
2- دكترين دفاع پيشدستانه در حملات سايبري 116
3- دكترين بازدارندگي سايبري 119
بند دوم: واكنش نظام حقوقي فراملي 121
الف- واكنش شوراي امنيت 122
1- مفهوم تجاوز و نقض صلح 123
2- احراز وضعيت و اعمال صلاحيت 124
ب- مكانيزم حقوقي فراملي 126
1- مكانيزم منطقه اي 126
2- اتحادهاي نظامي 129
3- نقش سازمانهاي بينالمللي در مقابله با حملات سايبري 133
نتيجه 142
بخش دوم: حملات سايبري از منظر حقوق بين‌الملل بشردوستانه و پيامدهاي نقض آن 147
فصل اول: رويكرد حقوق بينالملل بشردوستانه در مواجهه با حملات سايبري 150
گفتار اول: درآمدي اجمالي بر روند شكلگيري اصول و قواعد حقوق بينالملل بشردوستانه 150
مبحث اول: روند شكلگيري 151
بند اول: حقوق لاهه 152
بند دوم: حقوق ژنو 153
بند سوم: منابع حقوق بينالملل بشردوستانه 154
مبحث دوم: قابليت اعمال حقوق بينالملل بشردوستانه 157
بند اول: تخريب و ماليت دادههاي رايانهاي 157
الف- مباني حقوقي ماليت دادههاي رايانهاي 158
ب- رويكرد حقوق بينالملل بشردوستانه در مواجهه با تخريب دادههاي رايانهاي 159
بند دوم: جايگاه حملات سايبري در حوزه حقوق بينالملل بشردوستانه 162
الف- قلمرو حاكميت قواعد 163
1- ديدگاه مخالفين 164
2- ديدگاه موافقين 165
ب- حملات سايبري از منظر حقوق بينالملل بشردوستانه 166
گفتار دوم: معيارهاي حقوق بين‌الملل بشردوستانه در مقابله با حملات سايبري 169
مبحث اول: تعامل حملات سايبري با موجوديت‌هاي حقوق بين‌الملل بشردوستانه 169
بند اول: موجوديتهاي حقوق بينالملل بشردوستانه 169
الف- موجوديتهاي نظامي 170
1- رزمندگان 170
2- اهداف نظامي 171
ب- غيرنظاميان و اموال غيرنظامي 174
ج- اهداف دوگانه 177
بند دوم: موجوديتهاي برخوردار از حمايت ويژه 178
الف- تأسيسات حاوي نيروهاي خطرناك 179
ب- اموال ضروري براي بقاي سكنه غيرنظامي 180
ج- محيط زيست طبيعي 182
د- اموال بهداري 182
و- اموال فرهنگي 183
ه- اقدامات تلافيجويانه عليه اين اهداف 184
مبحث دوم: اعمال محدوديت‌هاي حقوق بين‌الملل بشردوستانه در حملات سايبري 186
بند اول: قاعده ضرورت نظامي 187
بند دوم: اصل احترام به كرامت انساني و رفتار انساني(منع رنج غيرضرور) 187
بند سوم: اصل تمايز 188
الف- رايانهها به عنوان سلاحهاي عدم تبعيض 188
ب- اصل تمايز در حملات سايبري 190
بند چهارم: اصل تناسب 192
ب- كاهش صدمات جانبي؛ هدف نهايي اصل تناسب 195
ج- نيرنگها و ترفندهاي جنگي 196
بند پنجم: اصل بيطرفي 198
الف- مفهوم بيطرفي 198
ب- حق بيطرفي در حملات سايبري 199
مبحث سوم: حقوق بينالملل بشردوستانه؛ مبناي تحديد حملات سايبري 202
بند اول: ابزار حملات سايبري به مثابه سلاحي نوين 202
الف- مفهوم سلاح سايبري 203
ب- قابليت اعمال كنوانسيون تجارت اسلحه از منظر حقوق بينالملل بشردوستانه 206
ج- تعامل بين حقوق بينالملل بشردوستانه و حقوق حاكم برحملات سايبري 207
بند دوم: معيار تشخيص حملات سايبري به عنوان جنگ نامتقارن از منظر حقوق بينالملل بشردوستانه 209
الف- مفهوم جنگ نامتقارن 209
ب- ويژگيهاي جنگ نامتقارن در قالب يك حمله سايبري 211
بند سوم: معيار تشخيص حملات سايبري به عنوان جنگ نيابتي از منظر حقوق بينالملل بشردوستانه 211
الف- مفهوم جنگ نيابتي 211
ب- ويژگيهاي جنگ نيابتي در قالب يك حمله سايبري 212
بند چهارم: فايده اعمال حقوق بينالملل بشردوستانه درحملات سايبري: قواعدي ذو وجهتين 212
فصل دوم: پيامدهاي نقض حقوق بين‌الملل بشردوستانه در حملات سايبري 215
گفتار اول: امكان طرح مسئوليت دولتها و افراد 215
مبحث اول: مسئوليت و تعهد دولتها 216
بند اول: قواعد كلي مربوط به مسئوليت بينالمللي دولت 216
الف: مفهوم مسئوليت بينالمللي و قواعد حاكم بر آن 216
1- مفهوم مسئوليت بينالمللي 216
2- تدوين قواعد حاكم بر مسئوليت بينالمللي دولت 217
بند دوم: اعمال قواعد مسئوليت بينالمللي دولت در حملات سايبري 223
الف- مسئوليت دولت مرتكب 224
1- مبناي مسوليت دولت حاكم 224
2- نقض كنوانسيونهاي چهارگانه ژنو در حملات سايبري 229
3- قابليت انتساب حمله سايبري به دولت 231
ب- مسئوليت دولتهاي ثالث در حملات سايبري 239
1- مسئوليت دولت ثالث به مثابه معاونت 240
2- چگونگي تحقق مسئوليت دولت ثالث در حملات سايبري 242
مبحث دوم: مسئوليت و تعهد افراد 254
بند اول: مسئوليت كيفري فردي ناشي از نقض حقوق بينالملل بشردوستانه 254
بند دوم: تحول مفهوم مسئوليت كيفري فردي در حملات سايبري 256
گفتار دوم: جبران خسارت ناشي از نقض 257
مبحث اول: جبران خسارت 258
بند اول: شيوههاي جبران خسارت 259
الف- اعاده وضع سابق 259
ب- پرداخت غرامت 260
ج- جلب رضايت 262
د- توقف و عدم تكرار 262
بند دوم: مطالبه جبران خسارت 263
الف– دولت در مقابل دولت 263
ب- افراد در مقابل دولت 264
مبحث دوم: مكانيزم حل اختلافات 266
بند اول: مكانيزمهاي قضايي و شبه قضايي ملي 266
بند دوم: نهادها و مكانيزمهاي قضايي و شبه قضايي فراملي 267
بند سوم: مكانيزمهاي مبني بر كميسيونها و دادگاههاي منطقه‎اي 268
بند چهارم: نهادهاي قضايي و شبهقضايي بينالمللي 268
بند پنجم: شيوه اعمال صلاحيت دولتها در رسيدگي به جرايم فضاي سايبر 269
نتيجه فصل 274
نتيجه نهايي 277
منابع 286