پيشگفتار 9

مقاله 1 ـ اجتهاد و تاريخ آن 11
سابقه تاريخى اجتهاد 12
اجتهاد سنتى، و اجتهاد پويا 18
فقه سنتى يا پويا 18
شرائط اجتهاد 23
الف: كلام 23
ب: اصول 24
ج: نحو 25
د: صرف 25
ه : زبان 25
عربى 25
و: شرائط برهان 25
الف: شناخت اجتهادى : 30
ب: لزوم علم به اصول اگر چه از راه تقليد 31
ج: كفايت كردن ظن حاصل از خبر واحد 31
تقليد 43
تقليد در لغت 45
تقليد از مجتهد زنده 47
تقليد اعلم 48

مقاله 2 ـ عرف عقلاء (1) 50
چكيده 50
كليد واژه 50
مقدمه 51
عرف 53
اقسام عرف 54
آيا مرتكزات عقلى، همان عرف عقلاء است 56
سابقه عرف عقلاء 57
جنگ با عرف صحيح، غلط است 59
عرف و دين و جامعه 61
انواع احكام اسلام 61
نظر امام خمينى رضوان الله عليه 66
بحوث حول بناء العقلاء 70
عرف‌هاوبنائات عقلايى‌كه‌درزمان حاضر (پس از عصر غيبت)
در ميان جوامع 71
ادّله حجيّت عرف 73
منابع و مآخذ 76

مقاله 3 ـ عرف عقلاء(2) 77
چكيده 77
كليد واژه‌ها 77
ادله حجيّت عرف و نظر استاد مغنيه : 78
نظر آيت الله شهيد صدر : 78
مبادى كلّى عرف‌هاى عقلايى 81
انواع تغيير حكم در پرتو عرف 83
تغيير حكم در پرتو تغيير عرف 86
منابع و مآخذ 90

مقاله 4 ـ پويايى فقه و اجتهاد در پرتو عرف يا در بستر زمان و مكان 91
وظيفه مجتهدان و پژوهشگران در قبال مسائل جديد 91
فقه در قلمرو حكم عقل و نقل 92
گمشده‌اى كه نتوان آن را يافت 94
چرا دليل انسداد حجّت نباشد 95
زمان و مكان يعنى چه 97
تعريف عرف 98
تاريخ اجمالى عرف 99
اقسام عرف 100
قرآن و عرف، و سنّت و عرف 103
عرف چگونه پا مى‌گيرد و چگونه جا مى‌افتد 105
مبادى كلّى احكام و اعراف چيستند؟ 107
انواع عرف عقلا از نظر حجّيت 113
نظر برخى علماى بزرگ درباره عرف 115

مقاله 5 ـ فقه و اجتهاد در بستر زمان و مكان 129
مقدمه 129
گفتار اول: جاودانگى احكام و پويايى فقه 132
1 ـ 1 ـ جامعه متحول، فقه متحول 132
2 ـ 1 ـ پويايى فقه سنتى 133
3 ـ 1 ـ منظور از زمان و مكان در فقه 133
4 ـ 1 ـ قوانين و طبيعت انسان 135
5 ـ 1 ـ قوانين و طبيعت جوامع 137
گفتار دوّم: بنائات عقلايى و احكام عرفى 139
1 ـ 2 ـ قوانين اسلام در قلمرو حكم عقل 139
2 ـ 2 ـ دليل عقل 140
1 ـ 2 ـ 2 ـ پويايى فقه و عمل به دليل عقل 142
3 ـ 2 ـ عرف 143
1ـ 3 ـ 2 ـ عرف و ارزش فقهى آن 143
2 ـ 3 ـ 2 ـ ادلّه حجيّت عرف 146
3 ـ 2 ـ 2 ـ تقرير معصوم، و نظر امام 149

مقاله 6 ـ ارزش مدركات عقلى دليل عقل 152
دليل عقل 158
عدم ملازمه و اقوال در آن 175
بحثى در قاعده اول 176
بحثى در قاعده دوم 176
مآخذ مقاله 184

مقاله 7 ـ فقه مقارن 186
چاره جويى و تلاش براى رفع اختلافات فقهى 186
مقارنه : 189
فقه مقارن 189
فرق ميان فقه و فقه مقارن 190
علم خلاف 191
علم خلاف در آغاز ميان مذاهب اهل سنّت پديد آمد 191
فرق ميان فقه مقارن و علم خلاف 193
فوائد فقه مقارن 194
شناخت انگيزه‌هاى اختلاف ميان فقها 195
شناخت اصول فقه مقارن 196
چاره جويى براى رفع اختلافات فقهى در طول تاريخ 196
الف ـ ابن مقفّع و تلاش او براى رسيدن به فقه دور از اختلاف 196
ب ـ دو تن از خلفاى عباسى در اين تلاش 197
ج ـ تلاش سلطان محمّد عالمگير در اين راه 198
د ـ تلاش دولت عثمانى 198
ه ـ تلاش محافل علمى مصر و سوريه 199