اوایل قرن بیستم،‌ زمزمه‎های محوریت یافتن عصر دیگری شنیده شد. این عصر که در همان دوران صنعتی واجد ارزش بودن خود را به اثبات رسانیده بود،‌ به تدریج با پا گذاشتن به سده بیستم موقعیت خود را تثبیت کرد و تا آنجا پیش رفت که به دوران صنعتی پایان داد و بشر را وارد عصر پساصنعتی یا پسامدرن کرد. آری، این عصر با ارزش اطلاعات نام دارد. یکی از دلایل این پیشرفت، رایانه است.

هدف از اختراع رایانه‎، تسریع و تسهیل پردازش اطلاعات بود که به خوبی به ثمر نشست از حدود نیم‎قرن اخیر، به تدریج ،‌ انقلابی در عرصه فناوری اطلاعات و ارتباطات رقم خورد. اوج این انقلاب را می‎توان در ظهور شبکه‎های اطلاع‎رسانی رایانه‎ای جهانی دانست که از دهه نود میلادی به بعد، تحولی بنیادین را در این حوزه رقم زده‎اند. این شبکه‎ها که خود از بسیاری سیستمهای رایانه‎ای متصل به یکدیگر تشکیل شده‎اند، به مدد فناوریهای پیشرفته مخابراتی با یکدیگر ارتباط برقرار کرده و فضایی با ویژگیهای کاملاً متمایز از دنیای فیزیکی به وجود آورده‎اند که عده‎ای آن را فضای مجازی (Virtual Space) نامیده‌اند و عده‎ای هم عنوان فضای سایبر CyberSpace)) را برای آن برگزیده اند.[1]

اما ناگفته پیداست که فضای سایبر، همانند دیگر عناصر زندگی اجتماعی، از گزند یک پدیده بسیار انعطاف ‎پذیر و لاینفک از اجتماع به نام جرم در امان نمانده است. به طور کلی، آنچه امروز تحت عنوان جرم سایبر (CyberCrime) قرار می‎گیرد، دو طیف از جرائم است: گروه اول جرائمی هستند که نظایر آنها در دنیای فیزیکی نیز وجود دارد و فضای سایبر بدون تغییر ارکان مجرمانه‎شان، با امکاناتی که در اختیار مجرمان قرار می‎دهد،‌ ارتکابشان را تسهیل می‎کند.

اما طیف دیگر جرائم سایبر، به سوء استفاده‎های منحصر از این فضا مربوط می‎شود که امکان ارتکاب آنها در فضای فیزیکی میسر نیست. در واقع ما با جرایم زندگی می کنیم و با وجود اینکه از آنها بیزاریم روز به روز بیشتر در محاصره آنها قرار می گیریم،گویی که بخشی از واقعیت های انکار ناشدنی زندگی ما را تشکیل  می دهند. از طرف دیگر جرایم برای عده ای از انسانها نیز جذاب است و این جذابیت در برخی صحنه ها بیشتر و بیشتر می شود. یکی از این صحنه ها، فضای سایبراست.

اصطلاح فضای سایبر، برای اولین بار در سال 1982 در یک داستان علمی ـ تخیلی به کار رفت و در سال 1990 پروفسور جان پری بارلو به هنگام صحبت در یک کنفرانس آن‎لاین، از آن استفاده کرد و آن را بر سر زبانها انداخت.

دو نکتة اساسی را می‎توان راجع به فضای سایبر برشمرد:

 1- این فضا با امکاناتی که در اختیار مجرمان قرار می‎دهد، از یک سو ارتکاب جرائم را سهل‎تر می‌سازد و نسبت به دنیای فیزیکی خسارات بسیار بیشتری را وارد می‌کند و از سوی دیگر، به لحاظ فرامرزی بودن آن و امکان ارتکاب جرم بدون نیاز به حضور فیزیکی مجرمان، تعقیب و پیگرد و در نهایت دستگیری آنها با مشکلات بسیاری همراه شده است. به این ترتیب، پیشگیری از وقوع این جرائم بسیار باصرفه‎تر و کم‎هزینه‎تر از طی فرایند رسیدگی کیفری آنها و تحمل خسارات بی‎شمار است. بعبارتی فضای سایبر شرایطی را به وجود آورده که بزهکاران می توانند در مکان هایی غیر از جاهایی که آثار و نتایج اعمال آن ها ظاهر می شود مرتکب جرم شده و به راحتی و با کمترین هزینه و اضطراب، بیشترین خسارات و صدمات را به بار آورده و در عین حال ناشناخته باقی بمانند.

2- همچنین نباید از خاطر دور داشت که هدف اصلی از ایجاد فضای سایبر، نزدیک شدن به آرمانهای جامعه‎ اطلاعاتی است. لذا مبارزه با سوء استفاده‎های این فضا، به هر شکل که باشد، نباید در تحقق این هدف خدشه‎ای ایجاد کند.

از بدو پیدایش جرایم رایانه ای در دهه1960 تاکنون سه نسل برای اینگونه جرایم بر شمرده اند، که هر نسل ویژگی های خاص خود را داراست.

نسل اول جرائم رایانه ای در دهه های 60 و 70 و اوایل دهه 80  حاکم بود که از آنها به عنوان جرایم رایانه ای به معنای خاص یاد میشود.

 باید گفت بحث جرایم رایانه ای با کشف قضیه الدون رویس در سال1963 که به نظر اکثر صاحب نظران نقطه شروع جرایم رایانه ای می باشد، مطرح شد. نسل دوم جرایم رایانه ای از اول دهه 80 تا اوایل دهه 90 حاکم شد که به جرائم « علیه داده ها » [2]  تعبیر می شود.[3] نسل سوم جرایم رایانه ای که ازاوایل دهه 90 حاکمیت یافت از آنها به عنوان «جرایم سایبری» یاد می شود.

 جرایم سایبری زیر مجموعه ای از جرایم اینترنتی و به تبع آن از جرایم رایانه ای است. عموماً جرایم رایانه ای مترادف با جرایم سایبری به کار می رود، چنان که در این کتاب نیز این دو مفهوم به همین صورت و در معنای یکسان به کار رفته است.

جرایم سایبری جزء جرایمی هستند که جدید و ناشی از تکنولوژی مدرن هستند. توجه به این دو نکته یعنی جدید بودن و ناشی از تکنولوژی مدرن بودن، در هر گونه آنالیز جنایی اثر فراوان دارد.

جرایم رایانه ای دارای ویژگی هایی است:

1- تنوع مرتکبان و گستردگی حجم خسارات حاصله

2- عدم وابستگی به محل ارتکاب جرم و فراملی بودن

3- سرعت بالای ارتکاب جرم و قابلیت تکرار فراوان

4- سهولت از بین بردن آثار وقوع جرم و بالا بودن رقم سیاه

در ایران دیر هنگام تر از کشور های دیگر موضوع تخلفات وجرایم مربوط به تکنولوژی رایانه نمود پیدا کرد. علت آن تا حدود زیادی ناشناخته بودن فن آوری اطلاعات در ایران بود وهنوز موج استفاده گسترده از تکنولوژی اطلاعات که با ظهور کامپیوتر های شخصی پا به عرصه وجود گذاشته بود، به ایران نرسیده بود در نتیجه، این پدیده جز برای عده ای خاص ناشناخته بود واثرات آن در بخش های مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، هنری و...پدیدار نشده بود.

کلاهبرداری و سرقت رایانه ای از جمله جرایمی هستند که با پیدایش فناوری اطلاعات وارد عرصه حقوق جزای اختصاصی شده اند. «هک کردن» را می‌توان به عنوان مهمترین و معروف‌ترین نمونه برای جرم رایانه ای مثال زد. در توضیح اقدام «هکرها» چنین می‌توان گفت که افراد مذکور بدون اجازه و با پیدا کردن یک راه پنهانی در کامپیوتر شخصی یک فرد دیگر به جست‌وجو پرداخته و اطلاعات آن را دزدیده و یا تغییر می‌دهند.

بنابراین از جمله مصادیق جرایم رایانه ای که با انگیزه کسب  منافع مادی نامشروع در محیط شبکه های رایانه ای ارتکاب می  یابد جرم کلاهبرداری و سرقت رایانه ای است. اساساً حوزه تاثیر گذاری جرایمی که در فضای سایبر واقع می شوند نسبت به جرایم سنتی بسیار گسترده است وبه مراتب خسارات بیشتری نیز بر جای خواهند گذاشت.

علی رغم وجوه مشترک، حقیقت امر این است که بین سرقت و کلاهبرداری در محیط مجازی، وجوه افتراق متعدد و قابل ملاحظه ای وجود دارد و همین امر موجب ایجاد شبهه و مباحث مختلفی در خصوص این دو جرم می شود که مارا بر آن داشت به شرح آن بپردازیم.

سرقت و کلاهبرداری سایبری، از حیث نحوه ارتکاب تشابه کمرنگی دارند و بیشتر تشابه آنها در بستر تکنولوژیک و در حصری بودن نسبی و زمانی وسایل ارتکاب و نوع جرم می باشد. اما تفاوت قابل توجه آنها از جهت فرایند ارتکاب و عناصر اختصاصی تشکیل دهنده جرم باعث شده است این دو جرم به صورت دو جرم مستقل در فضای سایبر مطرح شوند. در كلاهبرداري رايانه اي بايستي مرتكب منتفع مالي و غير مالي (نظير امتيازات و ...) شده باشد . درصورتيكه در سرقت سايبري عمل متضمن نفع مالي نمي باشد. در سرقت رايانه اي قانونگذار در تعيين محازات دو فرض ربودن كامل بدون حفظ داده و ربودن ناقص با حفظ داده در سيستم رايانه اي بزه ديده را مد نظر قرار داده درحاليكه در كلاهبرداري رايانه اي چنين تفكيكي به چشم نمي خورد.

با توجه به مقدمات گفته شده در این کتاب که در برگیرنده دو جرم از نسل سوم جرایم کامپیوتری و اینترنتی یعنی کلاهبرداری و سرقت سایبری (که کمتر مجال پرداختن به آن بوده است)، می باشد برآنیم که با تبیین مفهوم و اهمیت این دو جرم در محیط مجازی و بررسی تطبیقی آن دو در دو فصل به نکات اشتراک و افتراق آنها بپردازیم. امید است فتح بابی برای قشر دانش پژوه و دانشگاهی عزیز گشوده شود.