مقدمه از استاد دكتر عباس كريمي 17
مقدمه 19

فصل اول : مفاهيم و كليات 21
1-1- پيشينه تاريخي وكالت 23
1-1-1- وكالت در قبل از ميلاد مسيح 26
1-1-2- وكالت در ايران باستان(قبل از اسلام) 27
1-1-3- وكالت در ايران(بعد از اسلام) 28
1-1-4- وكالت در آيين دادرسي كيفري قبل از انقلاب 29
1-1-5- وكالت در قوانين آيين دادرسي كيفري بعد از انقلاب 31
1-1-6- لزوم دخالت وكيل در دعاوي حقوقي 33
1-1-7- لزوم دخالت وكيل در دعاوي جزايي 33
1-1-8- پيش‌بيني حق حضور وكيل در اسناد بين‌المللي حقوق بشر 34
1-2- تحولات قانوني وكالت 42
1-2-1- قبل از استقلال كانون وكلاء 42
1-2-2- تأسيس و استقلال كانون وكلاء 42
1-2-3- تحولات قانوني وكالت بعد از انقلاب اسلامي ايران 44
1-3- تبيين وكالت 46
1-3-1- معني لغوي وكالت و وكيل 46
1-3-2- وكالت در قرآن و روايات 48
1-3-3- وكالت از ديدگاه فقهاي اماميه 51
1-3-3-1- اقسام وكالت از نظر فقها 53
1-3-3-1-1- اقسام وكالت از جهت محدوده وكالت 54
1-3-3-1-2- اقسام وكالت از نظر وكيل 55
1-3-4- وكالت از ديدگاه فقهاي اهل تسنن 56
1-3-5- گستره وكالت اديان در فقه اماميه 57
1-3-5-1- انواع وكالت ذمي 57
1-3-5-2- وكالت ذمي از مسلمان طبق ديدگاه فقها 58
1-3-5-3- وكالت مسلمان از ذمي طبق ديدگاه فقها 60
1-3-6- تعريف وكالت در حقوق موضوعه ايران و كشورهاي اسلامي ديگر 61
1-3-7- ماهيت وكالت 63
1-3-7-1- عقد يا ايقاع بودن وكالت 63
1-3-7-2- جايز يا لازم بودن عقد وكالت 64
1-3-7-3- مسامحه‌اي بودن عقد وكالت 66
1-3-7-4- معوّض يا غير معوّض بودن عقد وكالت 66
1-3-7-5- تنجيز در عقد وكالت 67
1-3-8- شرايط صحت عقد وكالت 67
1-3-9- ويژگي‌هاي عقد وكالت 70
1-3-10- لوازم و مقدمات عقد وكالت 74
1-3-11- عقد وكالت در ساير قوانين ايران 74
1-3-12- بررسي قلمروي موضوعي عقد وكالت 75
1-3-13- تعريف وكيل دادگستري و ويژگي‌هاي آن 79
1-3-13-1- تعريف وكيل دادگستري 79
1-3-13-2- ويژگي‌هاي وكيل دادگستري 79
1-3-13-2-1- اهليت وكيل 79
1-3-13-2-2- شرايط اختصاصي وكيل دادگستري 80
1-3-13-2-3- شرايط شخصي وكيل دادگستري 81
1-3-14- انواع وكالت 82
1-3-14-1- وكالت كتبي و شفاهي 82
1-3-14-2- وكالت خاص 83
1-3-14-3- وكالت عام 83
1-3-14-4- وكالت تخييري 83
1-3-14-5- وكالت مطلق 83
1-3-14-6- وكالت مقيد 84
1-3-14-7- وكالت عرضي 84
1-3-14-8- وكالت طولي 84
1-3-14-9- وكالت تسخيري 84
1-3-14-10- وكالت معاضدتي 85
1-3-14-11- وكالت اتفاقي 85
1-3-14-12- وكالت انتخابي 85
1-3-14-13- وكالت به شرط اجتماع چند نفر يا بالإستقلال: 85
1-3-15- انواع قرارداد وكالت 86
1-3-15-1- وكالت رسمي 86
1-3-15-2- وكالت عادي 87
1-3-15-3- وكالت‌نامه وكيل دادگستري 87
1-3-16- حدود اختيارات وكيل 89
1-3-17- انتخاب وكيل و معرفي نماينده حقوقي و تفاوت‌هاي آن 91
1-3-17-1- تفاوت‌هاي وكالت و نماينده حقوقي 93
1-3-18- وضعيت و آثار حقوقي عقد وكالت 93
1-3-18-1- وضعيت و آثار وكالت در ارتباط با معاملات وكيل 94
1-3-18-2- وضعيت و آثار وكالت در حق توكيل 96
1-3-18-3- فوت يا حجر وكيل يا موكل با تحليل وكالت بلاعزل 97
1-3-18-4- وكالت‌نامه غايب مفقودالاثر 98
1-3-19- پايان وكالت (انحلال وكالت) 99
1-3-19-1- عوامل ارادي در انحلال وكالت 100
1-3-19-1-1- عزل وكيل توسط موكل 100
1-3-19-1-2- استعفاي وكيل 101
1-3-19-2- عوامل غير ارادي در انحلال وكالت 102
1-3-19-2-1- فوت وكيل يا موكل 102
1-3-19-2-2- جنون وكيل يا موكل 104
1-3-19-2-3- حجر وكيل يا موكل 105
1-3-19-2-4- از بين رفتن موضوع وكالت 106
1-3-19-2-5- انجام عمل منافي با وكالت توسط موكل 106
1-3-19-2-6- پايان مدت وكالت 107

فصل دوم: حق داشتن وكيل 108
2-1- حق داشتن وكيل از منظر اسناد بين‌المللي حقوق بشر 111
2-1-1- اسناد جهاني 112
2-1-1-1- وكالت در لايحه بين‌المللي حقوق بشر 112
2-1-1-2- اصول اساسي مربوط به نقش وكلاء 114
2-1-1-3- قرارداد ژنو راجع به رفتار با اسيران جنگي 115
2-1-2- اسناد منطقه‌اي 116
2-1-3- نظام‌هاي حقوقي خارجي 116
2-2- اصول حاكم بر حق داشتن وكيل از منظر اسناد بين‌المللي 118
2-2-1- انتخابي بودن وكيل (اصل اول و پنجم) 118
2-2-2- رايگان بودن وكالت در صورت ناتواني متهم مبني بر پرداخت هزينه وكيل مدافع (اصل ششم سند ياد شده) 119
2-2-3- ماهر و با تجربه بودن وكيل (اصل ششم و نهم) 119
2-2-4- فوري بودن حق برخورداري از وكيل (اصل هفتم) 120
2-2-5- ملزم بودن دولت‌ها بر فراهم‌آوري مصونيت وكلاء در برابر هر نوع ترس و تهديد (اصل شانزدهم) 121
2-2-6- مصونيت وكلاء از تعقيب‌هاي مدني و جزايي در قبال اعمال حرفه‌اي خويش (اصل بيستم) 121
2-2-7- برچسب نخوردن وكيل (اصل هجدهم) 121
2-2-8- محرمانه بودن مكالمات وكلاء با موكلان خويش (اصل هشتم و بيست و دوم) 122
2-3- حق داشتن وكيل از منظر حقوق بشر جهاني و حقوق بشر ايراني 123
2-3-1- حقوق بشر جهاني 123
2-3-2- حقوق بشر ايراني 125
2-4- حق دفاع در نظام بين‌الملل حقوق بشر 127
2-5- جايگاه استقلال وكيل در نظام بين‌الملل حقوق بشر 130
2-6- وكيل و حاكميت قانون در محاكم بين‌المللي حقوق بشر 132
2-7- حمايت از حق حضور وكيل مدافع در گستره فراملي 133
2-7-1- نهادهاي نظارتي حمايت‌گر 133
2-7-2- ضمانت اجراي مدني 134
2-7-3- ضمانت اجراي سياسي 134
2-7-4- تأسيس نهاد نظارتي قضايي در گستره جهاني 135
2-8- الزامات حق حضور وكيل مدافع در تحقيقات مقدماتي 136
2-8-1- حق بر انتخاب وكيل يا بهره‌مندي از وكيل دلخواه 136
2-8-2- حق بر بهره‌مندي از وكيل مجاني و رايگان 137
2-8-3- حق متهم بر تماس‌هاي خصوصي و محرمانه با وكيل 137
2-8-4- حق بهره‌مندي از مشاور حقوقي ذي‌صلاح 138
2-8-5- دسترسي وكيل متهم به اسناد و مدارك پرونده در اسرع وقت 138
2-8-6- ضرورت جلوگيري از هرگونه تعرض يا بي‌احترامي به وكيل 139
2-8-7- امنيت وكيل 139
2-9- مصاديق دفاع متهم در تحقيقات مقدماتي 141
2-9-1- دفاع شخصي توسط خود متهم 141
2-9-2- دفاع از اتهام انتسابي متهم توسط وكيل 143
2-10- حق داشتن وكيل براي كودكان و نوجوانان در تحقيقات مقدماتي 148
2-11- مصاديقي از تحولات جهاني حق دسترسي به وكيل 151
2-12- مباني نظري دخالت وكيل در دادرسي‌هاي كيفري 156
2-12-1- رويكرد عدالت محور 156
2-12-1-1- تضمين دادرسي عادلانه 157
2-12-1-2- فرض بي‌گناهي 159
2-12-1-3- اصل تضمين حق دفاع متهم 160
2-12-1-4- اصل تساوي سلاح‌ها 160
2-12-1-5- اصل برابري افراد در برابر قانون و مراجع قضايي 161
2-12-2- رويكرد فايده‌گرايانه 162
2-12-2-1- جلوگيري يا كاهش اشتباهات قضايي 162
2-12-2-2- تسريع روند دادرسي و تأمين آزادي‌هاي مشروع 163
2-12-2-3- پيشگيري از خودسري دست‌اندركاران نظام عدالت كيفري 163
2-13- حق داشتن وكيل در حقوق موضوعه ايران 165
2-13-1- وكالت در قانون اساسي 167
2-13-2- قانون احترام به آزادي‌هاي مشروع و حفظ حقوق شهروندي 168
2-13-3- مصوبه مجمع تشخيص مصلحت نظام 168
2-13-4- قانون مربوط به تشكيل دادگاه اطفال بزهكار 168
2-13-5- قانون امور حسبي (مصوب 2/4/1319) 168
2-13-6- قانون آيين دادرسي مدني (مصوب 21/1/1379) 169
2-13-7- قانون آيين دادرسي كيفري (مصوب 4/12/1392) 170
2-13-7-1- ضرورت آگاهي متهم از حقوق شهروندي و اساسي خويش 171
2-13-7-2- حق حضور وكيل و ملاقات با متهم 171
2-13-7-3- لزوم تفهيم مكتوب و مستند حقوق متهم 172
2-13-7-4- حق حضور و دخالت وكيل در تحقيقات مقدماتي 172
2-13-7-5- تضمين حق دفاع قانوني متهم توسط وكيل مدافع 173
2-14- جايگاه حق داشتن وكيل در نظام قضايي ايران و جهان 175
2-15- جايگاه حقوقي حق داشتن وكيل 179
2-15-1- ارتباط حق داشتن وكيل با حقوق خصوصي 179
2-15-2- ارتباط حق داشتن وكيل با حقوق جزا 180
2-15-3- ارتباط حق داشتن وكيل با حقوق عمومي 181
2-16- حق داشتن وكيل در احكام اسلامي 185
2-17- تعارض حقوق داخلي با حقوق بين‌الملل در خصوص حق داشتن وكيل 186
2-18- آثار و پيامدهاي مثبت حق داشتن وكيل براي متهم 188
2-18-1- جلوگيري از طولاني شدن جريان دادرسي 190
2-18-2- جلوگيري از انحراف جريان دادرسي 190
2-18-3- كمك به اجراي قانون و دادگري 191
2-18-4- فراهم كردن زمينه دادرسي عادلانه 191
2-19- جايگاه حق داشتن وكيل در قوانين آيين دادرسي كيفري 192
2-19-1- حق داشتن وكيل بر اساس قانون آيين دادرسي كيفري 1378 193
2-19-2- حق داشتن وكيل بر اساس قانون آيين دادرسي كيفري 1392 197
2-19-2-1- در مرحله تحقيقات پليسي (شروع تحت نظر قرار گرفتن) 201
2-19-2-2- در مرحله تحقيقات مقدماتي 201
2-19-2-3- در مرحله دادگاه 204

فصل سوم: بررسي اهم مباحث مرتبط با وكالت 206
3-1- جايگاه اخلاق در حرفه وكالت و رابطه آن با حقوق شهروندي 208
3-1-1- اهميت اخلاق حرفه‌اي وكالت 211
3-1-2- رابطه حقوق و اخلاق 216
3-1-2-1- تفاوت دستورهاي حقوقي و اخلاقي 218
3-1-2-1-1- تفاوت در هدف 219
3-1-2-1-2- تفاوت در قلمرو 219
3-1-2-1-3- تفاوت در ضمانت اجرا 220
3-1-2-1-4- تفاوت در كيفر 220
3-1-2-2- مقايسه منابع تعهدات اخلاقي حقوقي 221
3-1-2-2-1- منابع تعهدات اخلاقي حقوقي در ايالات متحده 221
3-1-2-2-2- منابع تعهدات اخلاقي حقوقي در اروپا 222
3-1-2-2-3- منابع تعهدات اخلاقي حقوقي در ايران 223
3-1-2-3- مقايسه اخلاق حرفه‌اي در نظام حقوق عرفي و حقوق موضوعه 223
3-1-3- رابطه اخلاق حرفه‌اي وكالت با حقوق شهروندي 225
3-1-3-1- اخلاق حرفه‌اي وكيل در ارتباط با موكل (تكليف وكيل و حق موكل) 227
3-1-3-2- ضرورت حمايت از حقوق شهروندي وكيل در مقابل اخلاق حرفه‌اي 229
3-1-4- نقش و اقتدار وكالت و اعتلاي دستگاه قضا در آرمان حقوق شهروندي 231
3-1-5- ميزان توجه اخلاق حرفه‌اي در حقوق قضا نسبت به شهروندان 234
3-1-6- ميزان توجه اخلاق حرفه‌اي در وكالت نسبت به شهروندان 236
3-1-6-1- تعهد وكيل به رعايت مصلحت موكل 236
3-1-6-2- تعهد وكيل به حفظ اسرار موكل 237
3-1-6-3- تعهد وكيل به تقديم حساب دوران وكالت 237
3-1-6-4- تعهد وكيل به استرداد اموال و اسناد موكل 237
3-1-7- ويژگي‌هاي اخلاق حرفه‌اي وكيل 238
3-1-7-1- شرايط و اوصاف اساسي 238
3-1-7-1-1- استعداد ذاتي و طبيعي 238
3-1-7-1-2- شرايط اخلاقي و فطري 240
3-1-7-1-3- وساطت و تشويق به صلح و سازش 241
3-1-7-1-4- قدرت كار 243
3-1-7-1-5- رعايت شأن و جايگاه وكالت 243
63-1-7-1-6- رعايت انصاف و امانت‌داري در امر وكالت 244
3-1-7-1-7- قبول دعاوي صرفاً در زمينه تخصص وكيل 245
3-1-7-1-8- اظهار حقايق ضمن ارزيابي تخصصي موضوع 246
3-1-7-1-9- تبعيض قائل نشدن بين وكالت‌هاي تعييني و معاضدتي يا تسخيري 247
3-1-7-1-10- راز انگاري اظهارات موكل 247
3-1-7-1-11- تحريك نكردن موكل عليه همكار 248
3-1-7-1-12- حفظ حرمت همكاران 248
3-1-7-1-13- جلوگيري از اطاله دادرسي 249
3-1-7-1-14- مشخصات ظاهري و رعايت شأن وكالت 249
3-1-7-2- شرايط وكيل در دفتر كار خود 250
3-1-7-3- شرايط وكيل در دادگاه 250
3-1-8- انواع مدل‌هاي نظري ويژه اخلاق حرفه‌اي وكالت 251
3-1-8-1- مدل خودمختاري 251
3-1-8-2- مدل سوسياليست 252
3-1-8-3- مدل وظيفه‌شناسي 252
3-1-9- انتظارات جامعه از وكلاي دادگستري 253
3-2- توسعه فرهنگ وكالت در تأمين حقوق شهروندي 255
3-2-1- فرهنگ مراجعه به وكيل 259
3-2-2- ارائه خدمات مطلوب حقوقي توسط وكلاي دادگستري 259
3-2-3- حمايت از استقلال وكلاء در مقام دفاع از موكل 260
3-3- نقش وكلاء و كانون وكلاء در حفظ حقوق شهروندي 261
3-3-1- نقش وكلاء در حفظ حقوق شهروندي 261
3-3-2- نقش كانون وكلاء در حفظ حقوق شهروندي 262
3-3-3- نقش كانون وكلاء در تدوين قوانين 262
3-3-4- نقش وكلاي دادگستري در تحقق حاكميت قانون 263
3-3-5- نقش وكلاء در تقليل بار سنگين دستگاه قضايي 271
3-3-6- چگونگي ايفاي نقش وكلاء در برقراري صلح و سازش 273
3-3-6-1- آگاهاندن طرفين دعوا نسبت به آتيه پرونده 274
3-3-6-2- آگاهاندن طرفين دعوا نسبت به طولاني بودن روند دادرسي 274
3-3-6-3- آگاهاندن طرفين دعوا نسبت به خسارات دادرسي 275
3-3-6-4- نشست وكلاي طرفين 275
3-3-7- وكيل و مؤلفه قطعيت حقوقي 275
3-3-8- وكيل و مؤلفه برابري در حاكميت قانون 277
3-4- استقلال وكيل و كانون وكلاي دادگستري 279
3-4-1- آيين‌نامه لايحه قانوني استقلال كانون وكلاي دادگستري 281
3-4-2- مقتضيات استقلال وكلاء 281
3-4-3- ضرورت و اهميت استقلال نهاد وكالت 282
3-4-4- هدف از استقلال وكيل 286
3-4-5- محدوده و قلمروي استقلال وكيل 287
3-4-6- معيارهاي استقلال حرفه‌اي وكالت دادگستري 288
3-4-6-1- ورود به حرفه وكالت و تحصيلات حقوقي 289
3-4-6-2- آموزش حقوق به مردم 289
3-4-6-3- حقوق و وظايف وكلاء 290
3-4-6-4- خدمات حقوقي براي نيازمندان 290
3-4-6-5- كانون‌هاي وكلاء 290
3-4-6-6- كاركردهاي كانون‌ وكلاء 291
3-4-6-7- دادرسي انتظامي 291
3-4-7- لوازم تضمين‌كننده استقلال وكالت 292
3-4-8- استقلال وكالت و تأثير آن بر حاكميت قانون 292
3-4-9- چالش‌هاي قانوني مربوط به استقلال وكلاء 293
3-4-10- موانع استقلال وكالت 294
3-4-11- جايگاه استقلال وكيل در نظام بين‌الملل حقوق بشر 294
3-4-12- نقض استقلال وكيل؛ عدم تحقق حقوق بشر 295
3-4-13- مقايسه تطبيقي استقلال وكالت در فرانسه با ايران 296
3-4-14- بررسي استقلال كانون وكلاء در كشورهاي مختلف 298
3-4-15- جايگاه سازماني كانون وكلاي دادگستري 302
3-4-16- ماهيت كاركرد كانون وكلاي دادگستري 303
3-4-17- انواع نظارت بر كانون وكلاي دادگستري 306
3-4-17-1- نظارت بر صدور پروانه وكالت 306
3-4-17-2- نظارت بر رفتار حرفه‌اي وكلاء 306
3-4-17-3- هيأت نظارت 307
3-4-17-4- اختيارات مطلق هيأت نظارت 307
3-4-18- رابطه كانون وكلاي دادگستري و قوه قضاييه 308
3-5- تحليل نقاط ضعف و قوت لايحه جامع وكالت 310
3-5-1- ايرادات وارد به لايحه جامع وكالت 311
3-5-2- بررسي ايرادات آشكار لايحه جامع وكالت 319
3-5-2-1- مظلوميت نه آزادي عمل وكلاء 319
3-5-2-2- تبديل نام كانون وكلاء به سازمان وكلاء 320
3-5-2-3- سلب قاعدة‌ مصونيت تثبيت شدة وكلاء در مقام دفاع 321
3-5-2-4- عدول و نقض قانون اساسي 321
3-5-3- محتواي لايحه و مغايرت آن با قوانين و مقررات بين‌المللي 322
3-5-4- دست‌آوردهاي مثبت لايحه جامع وكالت 323
3-6- مباني حق‌الوكاله و ارزش كار وكيل 324
3-6-1- مهم‌ترين قوانين مربوط به حق‌الوكاله 326
3-6-1-1- قانون وكالت مصوب 20 شهريور ماه 1314 326
3-6-1-2- قانون وكالت مصوب 25 بهمن ماه 1315 326
3-6-1-3- لايحه استقلال كانون وكلاي دادگستري 326
3-6-1-4- آيين‌نامه تعرفه حق‌الوكاله، حق‌المشاوره و هزينه سفر وكلاي دادگستري و وكلاي موضوع ماده 187 قانون برنامه سوم توسعه جمهوري اسلامي ايران 327
3-7- ساختار و تشكيلات كانون وكلاي دادگستري 328
3-8- تخلفات انتظامي وكلاي دادگستري 338
3-9- نقش وكلاء در پيشگيري از جرائم 345
3-10- نقش وكلاء در دادرسي عادلانه 349
3-11- بايسته‌هاي حرفه وكالت 352
3-12- چالش‌ها و آسيب‌هاي حرفه وكالت 358
3-13- آداب و آفات شغل وكالت 368
3-14- مسئوليت مدني وكيل دادگستري 373
3-15- بررسي حق توكيل به غير در وكالت 377
3-15-1- مسئوليت تضامني در توكيل به غير 378
3-15-2- تسلسل وكلاي انتخابي 380
3-15-3- استثنائات امر توكيل به غير 381
3-16- نقش وكيل در فرآيند عدالت ترميمي و توافقي 382
3-17- اقسام نهادهاي شبه وكالت دادگستري 386
3-17-1- نماينده حقوقي 386
3-17-2- رابط قضايي 389
3-17-3- كارشناس حقوقي (معاضدين قضايي) 390
3-18- وكالت در اسناد تجاري (برات، سفته، چك) 393
3-19- تنظيم سند وكالت در مقام بيع 395
3-20- جايگاه زنان در عرصه وكالت دادگستري 397
3-20-1- محدوديت‌هاي زنان در حرفه وكالت 398
3-20-2- پيامدهاي مثبت حضور زنان در امر وكالت 400
3-20-3- روند رو به رشد حضور زنان در حرفه وكالت 402
3-20-4- ورود زنان به هيأت مديره كانون وكلاء 403
3-21- جايگاه فقهي و حقوقي وكالت زوجه در طلاق 404
3-21-1- وكالت زن در طلاق از ديدگاه فقه اسلامي 405
3-21-2- وكالت زن در طلاق در قوانين موضوعه 406
3-21-3- جايگاه وكالت زن در طلاق 407
3-21-4- ماهيت طلاق به وكالت 408
3-21-5- وضعيت حقوقات مالي و غير مالي زوجه با اعمال وكالت در طلاق 409
3-21-6- طلاق توافقي 410
3-22- جايگاه وكيل مدافع متهم در كشورهاي ديگر 412
3-22-1- آمريكا 412
3-22-2- فرانسه 415
3-22-3- انگلستان 419
3-22-4- روسيه 419
3-22-5- آذربايجان 420
3-22-6- سوريه 421
3-23- وكيل سبز (حامي محيط زيست) نقشي نو در حرفه‌ وكالت 422
3-23-1- تعريف وكلاي زيست‌محيطي 422
3-23-2- زمينه‌هاي فعاليت وكلاي زيست محيطي 423
3-23-3- ضرورت‌هاي آموزش براي آمادگي وكلاي زيست‌محيطي 424
3-23-4- برنامه‌هاي آموزشي دانشكده‌هاي حقوق 424
3-23-5- آموزش ميان رشته‌اي 425
3-23-6- فرصت براي همكاري بين وكلاي ماهر دانشكده‌هاي حقوقي 426
3-23-7- اثر تجارب آموزشي در مسيرهاي شغلي وكلاي زيست‌محيطي 426
3-23-8- ارزش‌ها، چالش‌ها و مشكلات وكلاي زيست‌محيطي 426
3-23-9- كشمكش وجدان در وكلاي زيست‌محيطي 427
3-23-10- تبيين بهترين رفتار حرفه‌اي براي وكلاي زيست محيطي 429

فهرست منابع 430
جدول تطبيقي قوانين و لوايح پيشنهادي وكالت 452