یکی از مسائل و موضوعاتی که از ابتدای انعقاد قراردادهای بین­المللی نفتی، طرفین قرارداد و خصوصاً متخصصانی که وظیفه نگارش قراردادی همه جانبه و جامع را داشته­اند، به چالشی همیشگی و جدی کشیده است، مسئله ریسک­های متعدد و بعضاً سنگین پروژه و تعیین تکلیف مسئولیت طرفین قرارداد نسبت به این ریسک­هاست. این که از چه طریقی و به چه شکل می­توان اولاً به شناخت این ریسک­ها و سپس پوشش آنها پرداخت، از مسائلی است که همواره مورد توجه بوده است.

ورود جدی صنعت بیمه در این زمینه، که به طور سنتی، قابلیت پیش­بینی ریسک­های سنگین پروژه­های صنعتی را نداشت، از جمله تلاش­هایی است که در راستای پر کردن خلأ مذکور روی داد. به هر روی، صنعت بیمه به مرور توانست خود را با تغییرات و نیازهای ضروری صنعت نفت و گاز تا حد زیادی هماهنگ کرده و پیش بیاید. به حدی که امروزه بیمه­هایی تخصصی در دنیا، به طور خاص، به ارائه خدمات بیمه­ای در حوزه نفت و گاز می­پردازند. یکی از مسائلی که طی چند سال اخیر در ارتباط با این حوزه مطرح شده بحث موافقتنامه جامع بیمه­ای است.

بیمه به شکل سنتی آن به دو شیوه بیمه خسارات و بیمه اشخاص مطرح بوده و سال­های متمادی توسط شرکت­های بیمه­ای ارائه گردید. با پیشرفت صنایع و بروز آسیب­های ناشی از فعالیت­های صنعتی، نیاز به شکل­گیری پوشش­های بیمه­ای صنعتی از جانب شرکت­های بیمه­ای و فعالان صنعتی احساس شده و انواع بیمه­های مهندسی، بیمه­های مسئولیت و بیمه­های حمل و نقل طراحی شد. بیمه­های مهندسی به روش­های گوناگون مانند بیمه تمام خطر ساخت، بیمه تمام خطر نصب، بیمه تجهیزات و ماشین­آلات، بیمه عدم النفع و بیمه تجهیزات الکترونیک، مورد استقبال بیمه­گذاران قرار گرفته و امروزه به بخش لاینفک فعالیت­های صنعتی از جمله صنعت نفت و گاز تبدیل شده است. بیمه­های مسئولیت نیز در اشکال بیمه مسئولیت متصدی حمل و نقل کالا، بیمه مسئولیت مدنی پیمانکاران در مقابل کارکنان و بیمه مسئولیت مدنی پیمانکاران در مقابل اشخاص ثالث، توسط شرکت­های بیمه­ای ارائه شده و موضوع مذاکرات صنعتگران قرار گرفته است. رایج­ترین شکل بیمه­های حمل و نقل نیز بیمه­های بدنه و ماشین­آلات و بیمه­های حمایت و غرامت بوده که نه تنها در صنعت نفت و گاز بلکه در سایر صنایع نیز از شهرت بسیار برخوردار است. اما در دنیای امروز که افراد متعددی در یک پروژه صنعتی دخیل بوده و همگی به دنبال رسیدن به سقف پوششی بالاتر و پوشش­دهی جامع­تر خطرات با پرداخت هزینه کمتر هستند، برخی صاحبنظران به فکر طراحی روش­های جدید بیمه­ای افتادند که به واسطه آنها بتوان پوششی جامع با پرداخت هزینه کمتر و در عین حال برخورداری از مزایای شرکت­های بیمه­ای متعدد را تأمین نمایند؛ و چه سودمند­تر اگر بتوان از این روش­های بیمه­ای جدید برای اطراف متعدد، با پوشش­های متعدد و برای مدت طولانی استفاده نمود. اهداف مذکور محقق نمی­گردید مگر اینکه موافقتنامه­ای بین کارفرمایان و پیمانکاران پروژه­های صنعتی و شرکت­های بیمه­ای برای بخش­های مختلف یک پروژه صنعتی منعقد گردد و علاوه بر تأمین پوشش بیمه­ای برای بخش­های گوناگون پروژه، هزینه­های خرید بیمه نیز بین کارفرمایان و پیمانکاران تقسیم شده و به واسطه همبستگی مذکور، تعارض منافع بین آنان نیز کاهش یابد؛ و موافقتنامه­های جامع بیمه­ای بستری مناسب برای این منظور بود.

موافقتنامه­های جامع بیمه­ای، تلاشی است برای ایجاد یک چتر حمایتی همه جانبه به گونه­ای که تا بیشترین حد ممکن، بیمه بتواند ریسک­های قرارداد را بیش از آنچه بیمه­های اولیه پوشش می­دهند، مورد حمایت قرار دهد. با انعقاد این موافقتنامه، کارفرمایان و تمامی پیمانکاران اصلی و فرعی دخیل در یک پروژه می­توانند از پوشش­هایی همچون بیمه عملیات پروژه که خسارات فیزیکی به اقدامات دائم و موقت پروژه، اجزاء ساخته شده و یا نصب شده و یا درحال آزمایش برای بکارگیری در پروژه و ابزار­آلات مورد استفاده در پروژه را جبران می­نماید؛ بیمه ماشین­آلات و تجهیزات که خسارات فیزیکی به ماشین­آلات و تجهیزات مورد استفاده در پروژه، هزینه­های مازاد، خسارات ناشی از ذخیره­سازی خارج از سایت و حمل و نقل داخلی را تحت پوشش دارد؛ بیمه مسئولیت در مقابل اشخاص ثالث که موضوع آن آسیب­های مالی و جانی به اشخاص ثالث و آلودگی­های زیست­محیطی است؛ بیمه تأخیر در انجام کار و بیمه حمل دریایی، برخوردار شوند. مضافاً آنكه می­توان از موافقتنامه­های جامع بیمه­ای در تمامی دوره­های اکتشاف، ارزیابی، توسعه و تولید استفاده نمود.

با مطالعه موافقتنامه­های جامع بیمه­ای و تطبیق آن با شرایط حاکم بر پروژه­های بالادستی نفت و گاز، محرز می­گردد که می­توان از موافقتنامه­های جامع بیمه­ای در مراحل بالادستی پروژه­های نفت و گاز استفاده نمود و خطراتی همچون تراوش نفت از چاه، فوران، از دست رفتن گل حفاری، گیر کردن ابزار حفاری درون چاه، شکستن لوله­های جداری، خسارت به تجهیزات زمان انتقال به مناطق فراساحلی، خسارت به تجهیزات تولید و استخراج، برخی آلودگی­های زیست­محیطی، آسیب­های جانی و مالی به اشخاص ثالث، عدم النفع ناشی از توقف پروژه و آسیب به کالا حین حمل دریایی را تحت پوشش بیمه قرار داده و خسارات ناشی از وقایع فوق­الذکر را جبران نمود.

بدینسان، ورود موافقتنامه­های جامع بیمه­ای علاوه بر آثار مثبتی که بر پوشش ریسک­های قراردادهای بالادستی نفت و گاز به همراه دارد، می­تواند نقش موثری در بهبود کارایی شرکت­های بیمه نیز ایفاء نماید. بدین توضیح که در سنجش کارایی شرکت­های بیمه به روش تحلیل پوششی داده­ها که روشی مرسوم در ارزیابی شرکت­های بیمه و رتبه­بندی آنها می­باشد، از طریق مقایسه نسبت ورودی­ها به خروجی­ها، میزان کارایی شرکت­های بیمه مورد ارزیابی قرار می­گیرد. در این روش ورودی­های شرکت­های بیمه متشکل از عناصری همچون دارایی­های شرکت بیمه، تعداد کارکنان، هزینه­های عمومی و اداری به حق بیمه­های صادره و هزینه کارمزد پرداختی به بیمه­های صادره و خروجی­ها متشکل از عناصری مانند خسارت پرداخت شده، تعداد خسارت پرداختی شده، سود خالص دوره شرکت­های بیمه، سود خالص بعد از کسر مالیات از حق بیمه صادره، حق بیمه تولیدی از طرف شرکت بیمه، تعداد بیمه­نامه­های صادر شده و بدهی­های شرکت بیمه می­باشد. بدیهی است در صورتی که شرکت­های بیمه بتوانند با حفظ ورودی­ها و یا کاهش آن به بالا بردن سطح خروجی­ها بپردازند موفق به ارتقاء کارایی خود شده­اند. از این رو، به نظر می­رسد برخورداری از موافقتنامه­های جامع بیمه­ای، با توجه به کاهش هزینه­های عمومی و اداری (به دلیل عدم نیاز به صدور بیمه­نامه­های متعدد) و متقابلاً بالا بردن سطح خسارت پرداخت شده و تعداد خسارت پرداختی (به دلیل جامعیت موافقتنامه­ها) می­تواند در بهبود کارایی شرکت­های بیمه موثر واقع شود.

با توجه به توضیحات فوق و وجود این خلأ در سیستم قراردادی و در تعاملات صنعتی کشور ما، اولاً، ورود ادبیات علمی این حوزه به گفتمان دانشگاهی کشور از طریق اینگونه طرح­ها و ثانیاً، آشناسازی صنعت با این نهاد جدید، أمری ضروری به نظر می­آید که لازم است مورد توجه متخصصان صنعت و دانشگاه قرار گیرد. با این حال، موافقتنامه­های جامع بیمه­ای بطور شایسته در نظام حقوقی ایران، به ویژه در حقوق نفت و گاز، مورد مطالعه قرار نگرفته و ابهامات و خلأ­های احتمالی آن مرتفع نگردیده و به همین دلیل، موضوع مطالعۀ این اثر علمی قرار گرفته است.

با توجه به نو بودن موضوع کتاب، در این خصوص متنی که به صورت تخصصی و جامع به موافقتنامه­های جامع بیمه­ای و کارایی آن در قراردادهای بالادستی نفت و گاز پرداخته باشد، وجود ندارد. ولی در برخی مجلات و مقالات به صورت پراکنده به موافقتنامه­های جامع بیمه­ای اشاره شده است.

برای مثال فیلیپ پاول در سال 2015 در مقاله«تنظیم روابط در شرایط بحرانی: نقش موافقتنامه جامع بیمه­ای» به بررسی نقش موافقتنامه جامع بیمه­ای پرداخته و به این نتیجه دست یافته که با استفاده از موافقتنامه­های جامع بیمه­ای، طرفین از قالب­های خشک و انعطاف­ناپذیر قراردادهای بیمه­ای خارج شده و می­توانند با انجام مذاکرات با یکدیگر، میزان بهره­مندی­شان را به صورت مشترک افزایش دهند.

همچنین استفان موزاس پیش­تر از مقاله فوق در سال 2006 با نگارش مقاله «مذاکره موافقتنامه جامع» به این نتیجه رسیده که طرفین با مذاکره در رابطه با موافقتنامه جامع، یک چهارچوب صریح در رابطه با آنچه که در آینده با آن سروکار دارند و هنوز در رابطه با آن مذاکره­ای انجام نداده­اند، ایجاد می­نمایند. در این مقاله افزوده شده که موافقتنامه جامع به بده بستان­هایی که فی­الواقع وجود دارند، کاری ندارد بلکه تنظیم کننده تعاملات تجاری می­باشدکه بالقوه امکان وقوع آنها هست ولی هنوز بالفعل نشده­اند.

در منابع فارسی حقوق نفت و گاز نیز، از جمله کتاب «حقوق نفت و گاز» نوشته دکتر عبدالحسین شیروی(1391) و کتاب «حقوق قراردادهای بین­المللی نفت» نوشته دکتر مسعود امانی (1389) و کتاب «حقوق سرمایه­گذاری خارجی در پرتو قانون و قراردادهای سرمایه­گذاری» دفتر سوم،(قراردادهای نفتی)، نوشته دکتر علی حاتمی و اسماعیل کریمیان (1393)، که به بیان قراردادهای بالادستی نفتی به صورت مفصل پرداخته­اند، صرفاً اشاره مختصری به قراردادهای بیمه­ای در عمليات بالادستی نفت و گاز داشته و بحث موافقتنامه­های جامع بیمه­ای اصلاَ در آنها مورد بررسی قرار نگرفته است.

همچنین، کتاب «حقوق بیمه» نوشته دکتر جانعلی محمود صالحی(1381)، «حقوق بیمه» نوشته محمد مهدی صداقت و عمران نعیمی (1391)، کتاب «حقوق بیمه» نوشته دکتر ایرج بابائی (1396) و کتب مشابه، به بررسی حقوق بیمه پرداخته ولی مواردی که نشان دهنده بررسی موافقتنامه جامع بیمه­ای به عنوان یک قرارداد بیمه­ای بین­المللی باشد، به چشم نمی­خورد.

با این حال، آثار مثبت موافقتنامه­های جامع بیمه­ای همچون جامعیت و شفافیت بالا، مستمر بودن، آثار پیشگیرانه، صرف وقت کمتر، پرداخت حق بیمه پایین­تر، انجام مذاکرات مسنجم­تر، اختلافات قراردادی کمتر، انعطاف بیشتر در درج پوشش­های بیمه­ای و از همه مهمتر قابلیت تسری بر کارفرمایان، پیمانکاران اصلی و پیمانکاران فرعی دخیل در یک پروژه بالادستی نفت و گاز و بیمه­گران متعدد، نویسندگان را بر آن داشته که با بررسی ریسک­های قراردادهای بالادستی نفت و گاز و همچنین بررسی موافقتنامه­های جامع بیمه­ای، به این نتیجه دست یابند که این موافقتنامه­ها تا چه حدی و به چه صورتی ریسک­های موجود در قراردادهای بالادستی نفت و گاز را پوشش می­دهد.

از اين رو، با توجه به اینکه تحلیل کارایی موافقتنامه­های جامع بیمه­ای در قراردادهای بالادستی نفت و گاز نیازمند شناخت بهتر مبانی بیمه­پذیری و انواع روش­های بیمه و ریسک­های مراحل بالادستی نفت و گاز می باشد، فصل اول این اثر علمی به بررسی بیمه­پذیری قراردادهای بالادستی نفت و گاز اختصاص داشته که ضمن بررسی مفهوم و مبانی بیمه­پذیری، انواع روش­های بیمه­ای نیز برای تبیین بهتر جایگاه موافقتنامه­های جامع بیمه­ای مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین در فصل دوم کتاب، ضمن بررسی قراردادهای بیمه­ای مشابه با موافقتنامه­های جامع بیمه­ای، تفکیک قراردادهای مذکور از موافقتنامه­های مدنظر این اثر انجام شده و پس از بیان ریسک­های هریک از مراحل بالادستی نفت و گاز، چهارچوب موافقتنامه­های جامع بیمه­ای تبیین گشته و نحوه پوشش ریسک­های بالادستی نفت و گاز توسط موافقتنامه­های جامع بیمه­ای مشخص گردیده و در آخر به مزایای بکارگیری موافقتنامه­های جامع بیمه­ای در صنعت بیمه نفت و گاز ایران اشاره شده است.