در این کتاب، مسائل تحلیلی که درنیمسال‌های گذشته درآزمون‌های میان یا پایان ترم دانشگاه‌های مختلف و برخی از مسائل اختبار کانون وکلای دادگستری مطرح گردیده بود؛ آورده شده تا ضمن آشنا شدن دانشجویان، وکلاء، قضات به شیوه سوالات امتحانی، قدرت تحلیل و استدلال و نتیجه گیری آنها به سوالات تقویت یابد. باید به چند نکته قبل از ورود به کتاب توجه داشت که این نکات « مقدمات لازم برای پاسخ به مسائل تحلیلی » می‌باشند :

نکته اول- ضرورت مطالعه بنیادین درحقوق

قبل مطالعه این کتاب و حل مسائل تحلیلی دیگر درهریک از رشته‌های حقوق باید ابتدا «مواد خام» آن علم که همان «دوره بنیادین علم» است؛ یادگرفته شود مثلاً قبل حل مسائل تحلیلی حقوق مدنی سه، خود مطالب این درس آموخته شود و بعد به حل مساله پرداخت بعنوان نمونه وقتی دانشجو تفاوت عقد باطل و منفسخ یا ارکان عمومی صحت عقد را نمی‌داند؛ بدیهی است که نمی‌تواند مساله تحلیلی در باب قواعد عمومی قراردادها را پاسخ دهد. یادگرفتن حقوق مدنی به مانند داشتن مواد خام و حل مساله یا دفاع توسط وکیل یا صدور رای برای قاضی مثل ساختن محصولی با همان مواد خام است. به این نکته مهم باید توجه داشت که یادگیری بنیادین حقوق تعهدات(حقوق مدنی3) به حل بسیاری ازمسائل حتی درحقوق مدنی 4 و5 و6 و7 و8 کمک می‌کند. [1]

نکته دوم- ضرورت تمرین فکری قبل مشاهده پاسخ

نباید سوال و جواب را با هم مطالعه کرد بلکه قبل مشاهده پاسخ‌های کتاب دست یا کاغذ روی پاسخ آن گذاشته و خود شخص پاسخ دهد و آنگاه جواب را مشاهده کند و پاسخ خود را با آن مقایسه نماید. تا وقتی که شخص نتواند خودش تحلیل کند و جواب دهد، قدرت استدلال و تحلیل اش تقویت نمی‌شود.

نکته سوم- وسعت میدان استدلال درحقوق

 باید توجه داشت در عالم حقوق یک استدلال و پاسخ، نمی‌تواند به عنوان تنها پاسخ قاطع ونهایی قلمداد شود بلکه یک حقوقدان می‌تواند با استدلال‌های منطقی و حقوقی دیگری پاسخ دهد، همچنین از دیدگاه خود و با استدلالی دیگر، جوابی مخالف ومتفاوت از پاسخ بنده ارائه دهد ولی هر جواب باید مستند به قانون یا اصولِ حقوقی باشد تا صحیح دانسته شود.

نکته چهارم- بخشهای مختلف پاسخ‌های استدلالی درحقوق

هر شخصی که کار اجرایی حقوق را در کسوت وکالت، قضاوت، مشاور یا نماینده حقوقی انجام می‌دهد؛ برای حل مسائل حقوقی و تنظیم لایحه دفاعیه، مشاوره درست، صدور رای برای قضات دادگاه و همچنین دانشجوی حقوق که در مقام پاسخ به مسائل امتحانی قرارمی گیرد باید سه کار زیر را انجام دهند یعنی در پاسخ به هر مساله حقوقی یا لایحه دفاعیه یا رای دادگاه باید سه قسمت وجود داشته باشد :

1. طرح مساله


2. استدلال به جهات موضوعی و حکمی


3. نتیجه گیری و صدور حکم

بخش اول- طرح مساله

این قسمت اصلی ترین بخش در فهم پاسخ می‌باشد زیرا اگر شخصی، اساس و نکته‌های اصلی یک پرونده یا موضوع را درک نکند، نمی‌تواند به خوبی پاسخ دهد بعنوان مثال دراختلاف مالی بین چند دوست که با هم شراکت کاری را انجام داده اند، ابتدا باید تشخیص دهیم مشارکت آنها در قالب یکی ازشرکتهای تجاری سهامی خاص، بامسئولیت محدود، تضامنی و غیره است یا یک شرکت ساده مدنی و تابع مواد 571 به بعد قانون مدنی است که اگر ابتدا، این موضوع را اشتباه متوجه شویم تا انتها دیواری کج به قامت استدلال و صدور حکم ما منتهی می‌شود یا وقتی زنی از مردی یا بالعکس استرداد هدیه اش را می‌خواهد، ابتدا باید ببینیم رابطه منشاء آنها که به دنبال آن هدیه رد و بدل شده است؛ چیست؟ رابطه برادرو خواهر، مادرو فرزند، زن و شوهر، دو نامزد که هنوز بین آنها هیچ گونه محرمیَّت شرعی و قانونی ایجاد نشده است(ماده 1035ق.م) که استرداد هدیه برای هریک از این موارد، دارای احکام متفاوتی خواهد بود. به یاد دارم در سالیانی پیش که مشغول مطالعه علمی پرونده ای در دادگاه بودم :

موضوع پرونده استرداد هدیه هایی از قبیل انگشترو طلا بین زوجین جوانی که در عقد موقت یا مُتعِه یکدیگر بودند و قصد ازدواج درآینده داشتند ولی به دلیل اختلاف پیشامده، ازدواج واقع نشده بود. وکیل آن دختر به اشتباه دادخواست « استرداد هدایای نامزدی» وفق ماده 1037ق.م را مطرح نمود؛ قاضی دادگاه نخستین هم در اشتباهی دیگر حکم به استرداد این هدایا صادر کرده بود. زوج از این رای تجدیدنظرخواهی کرده بود و پرونده به شعبه 7 دادگاه تجدیدنظر استان البرز ارجاع شد که با آگاهی قضات وقت، استدلال اشتباه دادگاه نخستین اصلاح شد زیرا وقتی دو نفر با هم ازدواج موقت یا دائم می‌کنند رابطه آنها زوج و زوجه می‌شود و استرداد هبه تابع ماده 803 ق.م است، که اصولاً قابل رجوع است مگرآنکه اثبات شود که هدایایی نظیر طلا و غیره بعنوان مهریه زمان نکاح موقت پرداخت شده که در این صورت قابل رجوع نیست. این رای همراه با تحلیل آنرا نیز در یکی از جلدهای کتابهای دیگرخود آورده ام یا درپرونده دیگر شاهد بودم قاضی دادگاه تجدیدنظر زبان به گله بجا از وکلای پرونده گشوده بود که سکاندارهدایت خواهان و خوانده در پرونده اختلاف بین شرکا شدند ولی هنوز در ابتدای کار، نوع و ماهیت شرکت را تشخیص نداده‌اند تا دفاعی متناسب آن انجام دهند. تشخیص اصل موضوع اختلاف و استخراج نکته‌های مهم آن به منزله کار پزشکی توانا است که ابتدا متوجه می‌شود درد بیمار به کدام عضو بدن او مربوط می‌شود و اگراشتباه تشخیص داده شود تا انتهای آن درمانی ناکارآمد و بی فایده خواهیم داشت. آری درست فرموده‌اند :

خشت اول چون نهد معمار کج   .....  تا ثریا می‌رود دیوار کج

بخش دوم- استدلال به جهات موضوعی و حکمی «اسباب موجَّهه حکم»

این بخش مهمترین قسمت پاسخ به مساله را تشخیص می‌دهد زیرا آنچه به حکم ما در مقام قضاوت یا دفاع ما در مقام وکالت و یا پاسخ دانشجو به مساله تحلیلی، اعتبار و مشروعیت می‌بخشد و آنرا از اعمال سلیقه شخصی جدا می‌کند «استدلال و تحلیل » به دو جهات : 1. موضوعی 2. حکمی که اساس زیربنای پاسخ را تشکیل می‌دهند.

«جهات موضوعی» همان موضوعات و مسائل بین طرفین است که در جریان روابط طرفین باعث استحقاق یا بیحقی یکی ازطرفین شده است مانند فاکتور فروش در مطالبه ثمن، چک یا سفته یا برات یا نوشته عادی برای مطالبه طلب، شهادت شهود یا استشهادیه برای اثبات وقوع عقد یا ایقاعی، سکونت مشترک دلیل بر زوجیت و امثال آن .

«جهات حکمی» همان مواد قانونی و اصول حقوقی است که سبب صدور حکم به استحقاق یا بیحقی دیگری می‌شود مثلاً اصل لزوم وفای به عهد و شروط ضمن عقد در مواد 232 و 233ق.م، اصل لزوم قراردادها در ماده 219ق.م، رعایت عدالت معاوضی درقرارداد که از روح و ظاهر احکام فقه امامیه ومواد قانونی استنباط می‌شود، توجه به قاعده لاضرر که از روح مقررات راجع به خیارات درقانون مدنی استنباط می‌شود .

وکیل، قاضی، دانشجوی حقوق باید دفاع، حکم، پاسخ خود را مستدل و مستند به این موارد کنند که در مجموع «اسباب موجَّهه حکم » خوانده می‌شوند.  

 بخش سوم- نتیجه گیری و صدور حکم یا درخواست صدورحکم «منطوق حکم»

درپایان با جمع موارد فوق اقدام به صدور حکم به نفع یا ضرر یکی از اصحاب دعوا می‌کنیم یا به جهت اینکه دعوا با مانع موقتی روبروست، قرار رد یا عدم استماع دعوا صادر می‌کنیم(ماده 84ق.آ.د.) این قسمت از رای «منطوق حکم» خوانده می‌شود . با بیان یک مثال ساده موضوع روشن می‌شود :

مساله- محمد در تاریخ 1/1/1394 خانه ای را با سند عادی از علی می‌خرد و در آن تعهد به امضای سند رسمی در روز 30/1/1394 می‌شود ولی محمد از امضای سند رسمی خودداری می‌کند اکنون راهکار قانونی رضا چیست ؟

طرح مساله :

 الف- وقوع عقد بیع در 1/1/1394

ب- تعهد به امضای سند رسمی در 30/1/1394 (حق دینی وغیرمنقول)

استدلال و صدورحکم :

نظربه این که عقد بیع با سند عادی درروز 1/1/1394 واقع شده است و طبق آن حق دینی ولی ازنوع غیرمنقولِ «الزامِ فروشنده به امضای سند رسمی ملک» برای خریدار ایجاد شده است پس اصولاً خریدار حق طرح دعوای « الزام به تنظیم سند رسمی » علیه فروشنده به استناد مواد 10 و 338 و 362 ق.م و مواد 22 و 48 ق.ث و قواعدی چون المومنون عند الشروطهم و ضرورت وفای به عهد و ... را دارد و دادگاه نیز در صورت وجود مقتضیات صدور حکم چون تعلق پلاک ثبتی موضوع انتقال به ملکیت فروشنده وفق استعلام ثبتی و فقدان مانع، فروشنده را محکوم به امضای سند رسمی می‌نماید.

نکته پنجم- افزایش مهارت استدلال با تمرین و تکرار

ایجاد مهارت در پاسخگویی به مسائل حقوقی در گروی تمرین و تکرار محقق می‌شود. ایجاد قدرت استدلال و استنباط حقوقی درگرو تمرین و ورزش ذهنی و دست و پنجه نرم کردن با مسائل مختلف است تا به تدریج قدرت و ملکه اجتهاد و استدلال در ذهن دانشجوی پا در رکاب عدالت ایجاد می‌شود. پس از ایجاد این ملکه بازهم نباید دست از تمرین ذهن برداشت. ذهن نیز مانند جسم است که هرگاه آنرا بی حرکت نگاه داریم و فقط مواد غذایی به آن برسانیم، به تدریج بیمار و ناتوان می‌شود . ذهن در اثر تمرین و تکرار، رشد می‌کند. حل مسائل حقوقی هنری مانند سایر هنرها چون خوشنویسی، نقاشی، صدای زیبا و غیره است که هرقدر بیشتر پرورانده شود بیشتر رشد می‌کند و به قول معروف :

« گرخواهی شوی خوشنویس ، پس بنویس و بنویس و بنویس »

برای تقویت قدرت پاسخگویی توصیه می‌شود ابتدا از مسائل ساده شروع کرده و سپس به مسائل متوسط و در آخر مسائل با درجه عالی ختم شود . دست را روی پاسخها گذاشته و خودتان استدلال کرده و پاسخ دهد . از جواب اشتباهی که داده اید، ناامید نشوید و بیشتر تلاش کنید که آزمون و خطا رسم قهرمانی است. اگر پاسخهای شما، دارای تفاوتهای بنیادین و متفاوت از جواب کتاب است، نشانه آموزش اشتباه در آموخته‌های حقوق مدنی است پس لازم است تا دوباره روی مبانی علمی که آموخته اید بررسی و مطالعه نمایید تا با ابزار استدلال صحیح پاسخ دهید.

مسائل این کتاب از جهت سختی و سادگی پاسخ ها دارای سه درجه ساده، متوسط، عمیق و مفهومی می‌باشد که درکنار بسیاری ازسوالات نوشته شده است. برای تقویت روحیه مطالعه کنندگان کتاب به جای کلمه پیچیده عبارت « عمیق و مفهومی » استفاده شده است.