حمل و نقل از ابتدای تاریخ بشر نقش اساسی در انسجام جامعه انسانی و توسعه آن‌ها داشته است، به گونه ای که امروزه  حمل و نقل هوایی زیربنای اقتصاد هر کشوری را تشکیل می دهد.پس از اختراع هواپيما و شكل گيري نيروي هوايي در كشورها، استفاده نظامي از هوا آغاز شد. در ابتدا نيروي هوايي به عنوان پشتيبان نيروي زميني، بر فراز قلمروكشور متخاصم پرواز مي كرد و امكان شناسايي و نظارت بر صحنه ي منازعه از هوا را فراهم مي ساخت. بعد از آن خلبانهاي كشورهاي متخاصم در هوا با هم درگير شدند و هواپيماي يكديگر را ساقط كردند. كمي بعد از آن عمليات بمباران و پرتاب موشك رواج پيدا كرد و اكنون نیز شاهد كاربرد جنگ الكترونيك بسيار پيشرفته و كاربرد سلاحها و مهمات هوشمندانه در هوا هستيم. ازطرفی دولتها نمی توانند در برابر تغییرات سریع فن آوری و به تبع آن روابط بین المللی بی تفاوت باشند. از همین رو با تاکید بر تسری اصل حاکمیت مطلق دولتها بر قلمرو خودشان درصدد کنترل هوانوردی بر آمدند. در این راستا با برگزاری کنفرانس های صلح  و صدور اعلامیه های یکجانبه تلاش نمودند تا تاثیرات مخرب استفاده از هواپیما در جنگها را محدود کنند و منافع بشری آن را با ایجاد عرف بین المللی و بالاخص معاهدات دو یا چندجانبه (تعیین حقوق و تکالیف دولتها) تضمین نمایند. چون حفظ صلح  و امنیت بین المللی  یکی از فاکتورهای تضمین توسعه پایدار دانسته شده که در قالب نسل سوم حقوق بشر ارتباط تنگاتنگی با  بهرمندی از محیط زیست سالم دارد. از همین رو برخورداری از حمل و نقل سریع و ایمن و کارآمد مستلزم این امر است که با انعقاد معاهدات دو یا چند جانبه به صورت نظام مندی دربیاید. بدین منظور اولین گام مهم با تصویب کنوانسیون پاریس (1919) برداشته شد. سپس برای ارتقای حداکثری همکاری بین المللی، با تصویب عهدنامه شیکاگو در سال 1944و تاسیس سازمان بین‌المللی هواپیمایی کشوری (از این به بعد «ایکائو» نامیده می شود)[1] گام مهمتری برای رفع خلاء های حقوقی و یکسان سازی آن برداشته شد. اختراع هواپیما از ابتدای پیدایش آن اثرات شگرفی بر روابط بین المللی داشت که به هیچ وجه با اختراع قبلی قابل مقایسه نیست. چون هواپیما می‌توانست با سرعت زیاد از قلمرو چندین کشور عبور کند. این امر مسائل حقوقی جدیدی را مطرح کرد.

تولد حقوق دریا‌ها مربوط به قرن بیستم است که در آن با عرصه پهناوری روبرو هستیم. پیشرفت فن آوری منجر به ورود انسان به عرصه هوا و سپس فضای ماورای جو گردید. توسعه روابط  دولت‌ها و پیشرفت‌های فن آوری بالاخص در امور نظامی با هدف پیروزی هرچه سریع تر بر دشمن منجر به اختراع هواپیما و توسعه صنعت هواپیماسازی گردید. با توجه به اینکه هوانوردی قبل از قرن بیستم مطرح نبود، نخستین قاعده حقوق هوایی در حقوق کلاسیک مربوط به روم باستان است که مقرر می‌دارد: "هر کس مالک زمین است، مالک آسمان آن نیز می‌باشد". از طرفی هر پدیده اجتماعی یا صنعتی می‌بایست با مقرراتی به نظم درآید تا چگونگی استفاده منطقی و قانونی آن مشخص گردد.

پل فوشی[2] اولین حقوقدانی بود که درباره ماهیت حقوقی هوا نظریاتی را عنوان کرد. به طور کلی ماهیت حقوقی هوا در سه نظریه ذیل خلاصه می‌شود.نظریه‌ای که از حقوق خصوصی گرفته شده و طبق آن کشورها همان طور که مالک زمین هستند، مالک فضای ماورای آن نیز می‌باشند. این امر بیانگر نظریه حاکمیت کامل و مطلق کشورها بر فضای هوایی بالای قلمرو خودشان می‌باشد. نظریه‌ای که طبق آن هوا متعلق به عموم است و کشورها هیچ گونه حق انحصاری بر فضای بالای قلمرو خود ندارند. در نتیجه عبور و مرور هواپیماها از این فضا آزاد است. نظریه‌ای که حالت میانه دارد، طبق آن هوا به دو طبقه متمایز تقسیم می‌شود. طبقه نزدیک به زمین تا ارتفاع معین و طبقه بالای آن. طبقه اول تحت حاکمیت کشور زیرین است و همانند قلمرو سرزمینی و دریایی آن‌ها می باشد و طبقه دوم که برای عبور و مرور هواپیماها آزاد است(همانند دریاهای آزاد) می‌باشد.

تا قبل از جنگ جهانی اول و انعقاد عهدنامه پاریس 1919، تنها نظریه اول مورد قبول کشورها بود و طبق آن همه کشورهای اروپایی قوانینی در خصوص عبور و مرور هواپیماها وهوانوردی وضع کردند. در طی جنگ جهانی اول، سوئیس که کشوری بی طرف بود در راستای اعمال حاکمیت این کشور بر قلمرو هوایی‌اش، مانع عبور هواپیماهای طرفین مخاصمه از قلمرو هوایی خودش گردید. در آن زمان عبور از قلمرو هوایی بالای دریای آزاد و سرزمین‌های بدون صاحب آزاد تلقی می‌شد.اما امروزه نظریه اول و سوم مورد قبول قرار گرفته و در اسناد بین المللی نیز منعکس شده است. به طور کلی بالای قلمرو زمینی و دریایی دولت‌ها، را محدوده یا قلمرو  هوایی  دولت ها دانسته اند که تحت حاکمیت کامل و انحصاری دولت‌ها قرار می‌گیرد. این امر بدین مفهوم است که هیچ گونه عبوری بی ضرر (بی خطر) برای هواپیماهای بیگانه (هر شی پرنده‌ای) وجود ندارد. مگر اینکه حالت اضطراری به وجود بیاید. این امر بدین مفهوم است که هرگونه ورود به قلمرو هوایی دولت‌ها منوط به کسب رضایت دولت‌ها است که با انعقاد عهدنامه‌های دو یا چندجانبه حاوی قید عمل متقابل صورت می‌گیرد.

برای ورود هواپیماهای نظامی و سایر هواپیماهای دولتی معمولاً باید مجوز خاصی کسب شود. از طرفی از هواپیماهای بیگانه خواسته می‌شود تا فقط از مسیرهای از قبل مشخص شده (کریدورهای هوایی) عبور کنند و طبق قوانین داخلی برخی دولت‌ها، هواپیماهای بیگانه باید از مقامات مسئول دفاع هوایی آن  کشور نیز مجوز لازم را کسب کنند. محدوده هوایی ماورای قلمرو سرزمینی و دریایی کشور‌ها، یعنی فضای بالای دریای آزاد و منطقه انحصاری اقتصادی و سایر مناطق مشابه برای استفاده هواپیماهای همه کشور‌ها بدون هرگونه محدودیت و کنترل کشور‌های ساحلی آزاد است.حاکمیت کشورها بر محدوده هوایی خود، بدون تردید یکی از بنیادی‌ترین اصول حقوق بین الملل معاصر است. بنابراین هرگونه نقض حریم هوایی کشورها توسط هواپیماهای بیگانه به منزله نقض جدی حقوق بین الملل است که می‌تواند منجر به بروز اختلافات شدیدی بین کشورها گردد و شده است. در این خصوص در قسمت حل اختلافات ناشی از حوادث هوایی بیشتر خواهیم پرداخت.

به طورکلی حقوق هوایی رشته‌ای از علم حقوق است که قوانین و قواعد مربوط به عبور و مرور هواپیماها، بهره‌برداری از هوا، روابط حقوقی و تجاری ناشی از آن‌ها، قواعد و مقررات مربوط به فرودگاه‌ها و مقررات مربوط به حق پرواز و هدایت هواپیما را مقرر می دارد.مشخصه قابل توجه حمل و نقل هوایی این است که تمام کشور‌ها در قلمرو داخلی و بین‌المللی از این وسیله دارای مزایای بسیار زیادی استفاده می‌کنند. حقوق بین الملل به عنوان ابزاری برای تنظیم رابطه قدرت با تعریف قلمرو کشورها حاکمیت آنها را محدود کرده است. در این راستا برای حفظ پویایی خود گام به گام با فن آوری های نوین پیش رفته تا جامعه جهانی از مدار نظم حقوقی خارج نشود. شناخت صحیح حقوق و تعهدات بین المللی کشورها در صورتی می تواند تضمین کننده حفظ صلح و امنیت بین المللی گردد که با دقت تبیین و رعایت شوند و در صورت نقض آنها سازوکار کارآمدی برای پیشگیری و مقابله با این موارد وجود داشته باشد. در این بخش ابتدا مبادرت به بررسی تعریف هواپیما و احراز تابعیت آن می نماییم. سپس منابع حقوق بین الملل هوایی را مورد مداقه قرار می دهیم. پس از آن سازمان های فعال در حیطه هوانوردی بین المللی(سازمان هواپیمایی کشوری یا «ایکائو» و اتحادیه بین المللی  هوانوردی یا «یاتا»)، مسئولیت متصدیان حمل و نقل، امنیت هوانوردی و حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات هوایی را مورد بررسی قرار خواهیم داد.