اسلام زندگی خانوادگی را بر مبنای حقوق و مسؤولیت قرار می‌دهد و در آن وظیفه هر یک از اعضا معلوم و مشخص است در عین آن که گذشت و فداکاری زوجین برای گرمی‌کانون خانواده و استواری آن عنصری اصلی محسوب می شود. اسلام قائل است اصلاحات باید از خانواده ها شروع شود و زن و شوهر مسلمان باید بنای حیات اجتماعی را در خانواده پی ریزی نمایند . خانواده نظامی‌دارد که از سوی خالق بشر، همان کس که به همه ریزه کاری ها و ظرافت و لطافت حیات او آگاه است و برای بشریت جز سعادت و نیکبختی نمی‌خواهد و در کارش اشتباهی و لغزشی نیست ، تهیه و تدوین شده است در نتیجه برای انسان بدبختی و تأسف و تأثری نخواهد بود و موجبات سکون و آرامش واقعی زوجین از هر سو فراهم است.

خانواده به مفهوم محدود آن عبارتست از یک واحد اجتماعی، ناشی از ازدواج یک زن و یک مرد که فرزندان پدید آمده از آنها آن را تکمیل می‌کنند. یا به عبارت دیگر خانواده مجموعه ای از افراد است که با هدف و منافع مشترک زیر سقفی گرد هم می‌آیند.

 اسلام خانواده را گروهی متشکل از افراد، دارای شخصیت مدنی، حقوقی و معنوی معرفی می‌کند که هسته اولیه آن را ازدواج مشروع زن و مردی تشکیل می‌دهد و نکاح عقدی است که براساس آن رابطه زوجیت بین زن و مرد برقرار شده و در پس آن طرفین دارای وظایف و حقوق جدید می‌شوند. ارتباط خویشاوندی در سایه نکاح پدید می‌آید ؛ اعضای آن دارای روابط قانونی، اخلاقی و عاطفی می‌گردند.

اساس تشکیل خانواده  این است که زن و مردی می‌کوشند اراده خود را بر تأسیس آن و قبول حقوق و تکالیفی که شرع برای آنها معین کرده است محقق گردانند. بر این اساس خانواده یک تأسیس حقوقی به حساب خواهد آمد که اعضای آن با رشته خونی با هم پیوند پیدا می‌کنند.

جامعه شناسان خانواده را یک پدیده تاریخی می‌دانند که از اجتماع کلی جدا نیست. واحدی است اجتماعی که در عین حال خصایص یک نهاد و یک گروه را واجد است. بر این اساس در عین مطالعه کلی خانواده باید به چشم یک نهاد و یک گروه ارادی نخستین رهبری و عضویت نگریسته شود.

بر این اساس بدیهی است که روابط اعضای خانواده نسبت به هم بر مبنای صمیمیت، فداکاری و گذشت می‌باشد. طرفین براساس صفات عالیه انسانی راه سازگاری با یکدیگر را در پیش می‌گیرند و حتی در مواردی همسرخود را بر خویشتن مقدم می دارند. در خانواده مسئله همزیستی مطرح است و این همزیستی در یک سو بین زن و شوهر است، از سوی دیگر بین والدین و فرزندان ، و در جهت سوم  بین برادران و خواهران و این هر سه بر اساس ضوابطی است که تعالیم مذهب و یا مکتب مورد قبولی آن را مورد توجه قرار داده باشد.

ظاهراً روابط صمیمانه زن و شوهر براساس رابطه جنسی، خود را نشان می‌دهد. ولی اگر به صورت موشکافانه در امر تامل کنیم ، به ویژه پس از چند سال زندگی در می‌یابیم که این انگیزه تحت الشعاع انس و الفت طرفین قرار می‌گیرد، آن چنان که حتی توانایی های جنسی از بین می‌رود ولی روابط هم چنان با صفا و با صمیمیتی بیشتر باقی می‌ماند. دامنه این گونه روابط بعدها شامل فرزندان نیز می‌شود به گونه ای که پدران و مادران حاضر می‌شوند هستی خود را فدای فرزند کنند و از جان و مال خود بدون هیچگونه منّت و چشم داشتی در راه او مایه بگذارند.

خانواده در اسلام کانون عبودیت پروردگار است و همانطور که بیان شد اسلام اساس خانواده را بر مودت ورحمت می‌داند و برحفظ وتشکیل آن تأکید زیادی دارد. به طور مثال در یکی از آیات قرآن در مورد اهمیت تشکیل خانواده می‌فرماید:«وانکحوا الأیامی‌منکم والصالحین من عبادکم وامائکم إن یکونوا فقراءَ یغنهم الله من فضله والله واسع علیم»[1]. در محیط خانواده فرزند نیاز تکوینی ومستقیم خود را از طریق پدر و مادر تأمین می‌کند و زن و شوهر نیاز جنسی و عاطفی خود را به وسیله یکدیگر برطرف می‌کنند. اسلام برای خانواده از ابتدای تشکیل آن برنامه ویژه ای دارد. نحوه معاشرت اعضای خانواده، روابط والدین وفرزندان هریک دستورات خاصی دارد.

از دید اسلام اساس زندگی خانوادگی برمحبت وعشق بنا شده است.خدواند در قرآن در آیه 21 سوره مبارکه روم می‌فرماید:

« ومن ایاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها وجعل بینکم مودهً ورحمةً ان فی ذلک لایات لقوم یتفکرون»

« واز نشانه های او اینکه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا درکنار آنان آرامش یابید؛ ومیانتان مودت ورحمت قرار داد در این نشانه هایی است برای گروهی که تفکر می‌کنند». هدف خداوند از بیان آیه این است که میان زوجین مودت ومهر ومحبت برقرار باشد ودر کنار هم احساس آرامش کنند. بنابراین اصل در زندگی خانوادگی وجود فضایی آرام ومحبت آمیز است. زن وشوهر باید سعی کنند که در محیط خانواده، میان اعضاء آرامش به وجود آید و روز به روز عواطف ومحبتشان به هم بیش تر شود.

اسلام در روش تربیتی خود ، انسانها را به الگوها ونمونه هایی برتر توجه می‌دهد . در واقع تأثیر الگوها در ساخته شدن فرد و جامعه بر هیچ کس پوشیده نیست و هرخانواده ای می‌تواند برای ایجاد آرامش وموفقیت در زندگی به این الگوها ونمونه ها توجه ویژه داشته باشد. یک نمونه از خانواده ی برتر در قرآن خاندان حضرت ابراهیم (ع) می‌باشد . خداوند در آیه 33و34 سوره مبارکه آل عمران به برگزیده بودن این خاندان اشاره فرموده است:  

«انّ الله اصطفی آدم ونوحاً وال ابراهیم وال عمران علی العالمین ذریه بعضها من بعض والله سمیع علیم»    

«خداوند آدم ابوالبشر ونوح آل ابراهیم وآل عمران را برجهانیان برتری داد. خاندان و دودمانی که برخی از برخی دیگر نشأت گرفته و با هم دارای پیوند وارتباط بودند وخداوند شنوای دانا است».

همچنین در آیه 72 سوره مبارکه انبیاء « و وهبنا له اسحق ویعقوب نافله وکلا جعلنا صالحین» به یکی از مهمترین مواهب خدا به ابراهیم(ع)که داشتن فرزندی صالح ونسلی برومند وشایسته است اشاره فرموده و می‌فرماید: ما به او اسحاق را بخشیدیم و یعقوب فرزند اسحاق را به او افزودیم وهمه آنها را مردانی صالح و شایسته و مفید قرار دادیم.

یک نمونه دیگر از خانواده های برتر در قرآن کریم خاندان حضرت مریم(س)است که قرآن از این خاندان به عنوان آل عمران یاد می‌کند. حضرت مریم وپدر ومادرش به عنوان یکی از خانواده های برگزیده وبرتر به جهانیان معرفی شده اند. آن حضرت دست پرورده مادری است که طبق آیه 35 سوره مبارکه آل عمران«اذ قالت امرات عمران رب انی نذرت لک ما فی بطنی محررا فتقبل منی انک انت السمیع العلیم» فرزند خود را به پناه خدا سپرد وخدمت گزار صومعه قرار داد. پس پروردگارش او را با حسن قبول پذیرا شد و او را به تربیتی نیکو پرورش داد. و مادر فرزندی است که خداوند بشارت داد که در دنیا وآخرت آبرومند واز مقربان در گاه خداوند باشد و با خلق در گهواره سخن گوید «اذ قالت الملائکه یا مریم ان الله یبشرک بکلمه منه اسمه المسیح عیسی ابن مریم وجیها فی الدنیا والاخره و من المقربین ویکلم الناس فی المهد وکهلا من الصالحین».

یكی از مهمترین اهداف حقوق خانواده تقویت نهاد مقدس خانواده و پاسداری از قداست و حفظ و بقای آن و نیز حمایت از مادران و فرزندان است. به موجب اصول 21 و 156 قانون اساسی قانون باید از مادران در دوران بارداری و حضانت، حمایت نماید و نیز در صورت نبودن ولی شرعی قیمومیت فرزندان به مادران شایسته سپرده شود.