گستردگى دامنه لغات و اصطلاحات در هر زبان به حدى است كه گردآورى همه آن‌ها در يك مجموعه امرى بس دشوار است. اين كار با تمام مشكلاتش، نقش به سزايى در فراگيرى زبان خارجى، بخصوص تكلم به آن زبان، ايفا نمى‌كند، بلكه امر مهم در فراگيرى هر زبان، شناخت ساختار جملات و عبارات و ممارست در استعمال صحيح آن‌ها است.
در اين مجموعه سعى ما بر آن است تا ضمن آموختن چگونگى ساختن جملات و عبارات در زبان عربى، دانشجو با لغات و اصطلاحات روزمره مورد نياز، آشنا گردد. طى آموزش دوره‌هاى مختلف زبان عربى، به مواردى برخورد نمودم كه اكثر دانشجويان فارسى‌زبان، دچار اشتباه مى‌شوند. بنابراين كوشش ما بر اين بوده است كه تا حد امكان بر اين موارد تصريح و تأكيد نماييم.
بحمداللّه نتايج عملى تدريس اين كتاب، بسيار چشمگير بوده است و به طورى كه مشاهده شد، طلاب حوزه‌هاى علميه، دانشجويان دانشگاهها و حتّى دانش‌آموزان دوره متوسطه كه مراحلى را در صرف و نحو طى نموده‌اند، پس از آموزش اين كتاب در مدّت مذكور، تسلّط مطلوبى را در زمينه تكلّم و نگارش به زبان عربى فصيح به دست آورده‌اند. از آنجا كه گفته‌اند: مُشك آن است كه خود ببويد نه آنكه عطار بگويد، قضاوت در اين مورد را به عهده اساتيد محترم و دانشجويان گرامى واگذار مى‌كنيم.
كتاب حاضر، متشكل از دو مجموعه مباحث مقدّماتى و دروس اصلى مى‌باشد و در ادامه، مواردى مهم و ضرورى با عنوان ملحقات آورده شده است. در نهايت، كتاب با فهرست كلمات كه مجموعه‌اى از واژه‌هاى كليه مباحث مقدّماتى و دروس اصلى مى‌باشد، پايان مى‌پذيرد. لازم به ذكر است كه تدريس يك دوره كامل اين كتاب، حدود دويست ساعت، به طول مى‌انجامد.
«مجموعه مباحث مقدّماتى»
اين دروس پايه و اساس پيشرفت در فراگيرى مى‌باشد و تأكيد بر آن‌ها بسيار ضرورى است، زيرا در تجربه و عمل ملاحظه شده است كه در پايان آموزش دروس مقدّماتى، اكثر دانشجويان، توانايى و تسلّط درخور و چشمگيرى در تكلّم به زبان عربى را كسب نموده و با نكات مهمى درباره ساختار و نگارش جملات در زبان عربى و لغات پركاربرد و روزمره، آشنايى يافته‌اند.
در اين مجموعه، 10 مبحث ارائه گرديده است كه تعدّد و تَرتيب آن‌ها، با استفاده از تجاربِ آموزشى، پيش‌بينى شده است.
«مجموعه دروس اصلى»
اين مجموعه شامل دوازده درس اصلى است، كه هريك محورى براى آشنايى با مجموعه‌اى از لغات و اصطلاحات لازم در يكى از موضوعات روزمره دارد. موضوعاتى از قبيل: فرآورده‌هاى كشاورزى و دامى، رنگها و حالات، بازار و خريد و فروش، سفر و جهانگردى، فصول سال، منزل و خانواده، مسائل بهداشتى و طبّى، توضيحاتى از شهر تهران، موضوعات نظامى و ابزارآلات جنگى، رشته‌هاى ورزشى، تشكيلات و تقسيمات كشورى وارگان‌هاى اجتماعى،دراين‌مجموعه‌عرضه‌مى‌گردند.
بخشهاى تشكيل‌دهنده هر درس عبارتند از :
1 ـ متن : در آن مطالب مورد نياز ذكر گرديده و مرجع تمارين است.
2 ـ سؤالات درك مطلب : دانشجو، بايستى پاسخ كامل هر سؤال را پس از استنباط آن از متن درس، حفظ كرده و ذكر نمايد.
3 ـ تمارين : جهت تكرار و به كارگيرى مجدّد واژه‌ها و اصطلاحات متن درس با اسلوب طرح شده، پيش‌بينى گرديده است.
4 ـ محاورات : به طور كلى پيرامون متن درس است و جهت بالا بردن توانايى دانشجو در امر مكالمه، در نظر گرفته شده است.
«هدف و اهميّت پرسش‌ها و تمارين»
دانشجو به هنگام پاسخ به سؤالات، علاوه بر آشناشدن با كلمات و اصطلاحات روزمره و تسلّط بيشتر بر آن‌ها، مى‌آموزد كه چگونه پاسخ دهد و نسبت به نوع سؤال، جمله‌سازى كند.
در نوعى تمرين تحت عنوان «اِجْعَلْ ما تَصِحُّ من الأسئلة لكلّ عبارة من العبارات الآتية» دانشجو توانايى هرچه بيشتر در ساختن جملات سؤالى را به دست مى‌آورد.
مثال :سافَرَ مسعودٌ أَمْسِ بالقِطارِ مَعَ سعيدٍ إلى طَهرانَ.
س :1مَنْ سافر أَمسِ بالقطار مع سعيدٍ إلى طهران؟
س :2كَيْفَ سافر مسعود أَمسِ مع سعيد إلى طهران؟
س :3بِاىّ وسيلة سافر مسعود أَمسِ مع سعيد إلى طهران؟
س :4مَتى سافر مسعود بالقطار مع سعيد إلى طهران؟
س :5إلى ايْنَ سافر مسعود أَمسِ بالقطار مع سعيد؟
س :6مَعَ مَنْ سافر مسعود أَمسِ بالقطار إلى طهران؟
چنانكه ملاحظه مى‌گردد، براى يك جمله فرضى 6 سؤال مطرح شده است كه جمله مفروض، جواب براى 6 سؤال مطرح شده مى‌باشد. لازم به تذكّر است كه هنگام ساختن سؤال، فقط كلمه‌اى كه درباره آن پرسش مى‌شود حذف مى‌گردد و اضافه يا حذف ديگرى، صورت نمى‌پذيرد.
از آنجا كه در زبان فارسى تثنيه و تذكير و تأنيث وجود ندارد و اين امور از خصوصيّات زبان عربى است، نوع ديگرى از تمارين تحت عنوان «اجعل العبارة الآتية للصيغ المذكورة تحتها» در نظر گرفته شده تا سبب آشنايى هرچه بيشتر دانشجو با صيغه‌هاى مختلف فعل، ضمائر (متّصل و منفصل)، موصولات، اسم‌هاى اشاره، مثنى و جمع‌بستن اسماء و تغييرات ديگرى كه در جمله حاصل مى‌گردد، فراهم شود.
مثال :هذا هو الطّالبُ المجتهدُ الّذى أحْضَرَ كِتابَهُ كَىْ يتعلَّمَ درسَه.
1 ـهذان هُما الطّالبانِ المجتهدانِ اللّذانِ أحضَرا كتابيهما كى يتعلّما درسهما.
2 ـهؤلآء هُم الطّلّاب المجتهدونَ الّذين أحضَرُوا كُتُبَهم كى يتعلّمُوا درسهم.
3 ـهذِهِ هى الطّالبة المجتهدة الّتى أحضَرَتْ كتابَها كى تتعلّمُ درسها.
4 ـهاتان هما الطّالبتانِ المجتهدتانِ اللّتان أحضرتا كتابيهما كى تتعلّما درسهما.
5 ـهؤلآء هُنّ الطّالبات المجتهدات اللّاتي أحضَرْنَ كُتُبَهُنّ كَىْ يتعلّمْنَ درسَهُنّ.
همانگونه كه ملاحظه شد جملات بالا، تغييرات حاصل در ضمير منفصل، اسم اشاره، صفت، اسم موصول، فعل ماضى، مفعول به، فعل مضارع و ضمير متّصل را در صيغه‌هاى مختلف، نشان مى‌دهد.
يكى ديگر از تمرين‌هاى بسيار مهم اين كتاب، تحت عنوان «أعِد كتابةَ الجمل الآتية صحيحةً» مى‌باشد، در اين تمرين، جملاتى نوشته شده كه نقاط ضعف و اشتباهات معمول دانشجويان فارسى‌زبان، هنگام نگارش و تكلّم، در آن گنجانده شده است. دانشجو بايستى اين اشتباهات را يافته سپس جملات را به صورت صحيح بازنويسى كند. اين نكات معمولا در رابطه با تبعيّت صفت از موصوف، رابطه بين فاعل و فعل، كاربرد حرف تعريف (ال)، حذف نون جمع مذكر سالم و مثنى به هنگام اضافه شدن، نفى كردن فعل و موضوعاتى از اين قبيل است.
تمرين چهارم در رابطه با نفى افعال مى‌باشد. اين عمل در زبان فارسى بسيار ساده است، زيرا با واردشدن «ن» يا «م» بر سر فعل، آن فعل منفى مى‌گردد ولى در زبان عربى، مسأله به اين سادگى نيست، لذا نسبت به فعل ماضى و حال و مضارع از حروف منفى «لم، لمّا، ما، لا، لن» به مناسبت‌ها و شرايط ويژه، استفاده مى‌شود.
تمرين ديگر، نسبت به تغيير زمان فعل در جملات است. برغم سهولت اين امر مشاهده مى‌شود كه بسيارى از افراد، هنگام مكالمه در اين مورد دچار اشتباهاتى مى‌گردند.
نمونه ديگر از تمرين‌ها، درباره تطابق فعل با فاعل و مبتدا با خبر فعلى است. توضيح اينكه اگر فاعل بر فعل مقدم شود آن را در جمله، مبتدا گويند و صيغه فعل با آن مطابقت مى‌كند، يعنى همراه فعل ضميرى مى‌آيد كه مرجع آن مبتدا است. در اين تمرين تغييرات حاصل در جملات را نسبت به جابجايى فعل و فاعل ذكر مى‌كنيم، مثلا نسبت به صيغه‌هاى غايب، هرگاه فعل بر فاعل مقدّم شود، صيغه فعل مفرد است، خواه فاعل مفرد، مثنى يا جمع باشد.
مثال :1 ـ يكتب الطّالب، يكتب الطّالبان، يكتب الطّلّاب.
2 ـ الطّالب يكتب، الطّالبانِ يكتُبانِ، الطّلّاب يكتُبُونَ.
تمرين هفتم نسبت به معلوم و مجهول نمودن فعل در جمله و تغييرات حاصل از آن است. با توجّه به اينكه دانشجو، قواعد اين عمل را در كتاب‌هاى صرفى و نحوى فرا گرفته است، مهارت لازم را در كاربرد اين تمرين كسب خواهد كرد. كلماتى از متن هر درس انتخاب شده كه دانشجو بايد هركدام از آن‌ها را در جمله‌اى به كار برد و جملات تازه‌اى بسازد. بديهى است آغاز كار با ساختن جملات ساده شروع شده و به تدريج در دروس بعدى از جملات مركب و جملات با قيود بيشترى، استفاده مى‌شود. اين تمرين كاربرد برخى از لغات و اصطلاحات جديد را بالا برده و در نتيجه در ذهن دانشجو، ملكه مى‌شود.
ترجمه جملات از زبان فارسى به زبان عربى، تمرين بعدى ماست. ظاهر جملات داده شده در هر درس ساده مى‌باشد ولى اين جملات مطالب مهم و حساسى را در بر دارند؛ يعنى علاوه بر نكاتى كه فارسى‌زبانان ممكن است مرتكب اشتباه شوند، حاوى زمان فعل، نفى فعل و... است كه در بخشهاى قبل به آن‌ها اشاره شده است، بنابراين هنگام ترجمه، بايد دقّت لازم را مبذول داشت.
دهمين تمرين در رابطه با تشخيص صفت و موصوف از مضاف و مضاف‌اليه مى‌باشد. چون در تجربه ثابت شده است كه تشخيص اين دو مطلب در زبان عربى براى فارسى‌زبانان، در ابتدا مشكل مى‌باشد، در نتيجه اين تمرين در دو درس پيش‌بينى گرديد كه تأكيد بر آن لازم است.
هدف از تمرين پركردن جاهاى خالى، تأكيد بر برخى كلمات جديد و اصطلاحات تازه است.
«نكاتى در مورد شيوه تدريس كتاب»
مباحث تمهيدى غالبآ جنبه روخوانى دارند. دقّت و بحث در مطالب ذكر شده، ضرورى است. دانشجو ملزم است پاسخ تمرين‌ها را پيدا كند و پس از سؤال از سوى استاد، به صورت شفاهى با تلفظ عربى فصيح بيان كند. نكته مهمى كه لازم به ذكر است اين كه هر درس تمهيدى يا اصلى يك روز قبل، از سوى استاد قرائت شود و اشكالات دانشجويان برطرف گردد. سپس فرصت كافى براى آماده نمودن درس به آن‌ها داده مى‌شود تا جلسه درس بعدى، شكل زنده‌اى به خود بگيرد. در آغاز جلسه بعد، هركدام از دانشجويان چند سطرى از متن درس را مى‌خوانند و اين در حالى است كه استاد در تلفّظ و فصاحت خواندن، تأكيد و دقّت دارد. پس از قرائت درس، استاد به سؤال‌هاى درس مى‌پردازد و دانشجويان پاسخ مى‌دهند. در نتيجه كل دانشجويان در پاسخ دادن، شركت مى‌كنند. در مورد جواب‌هاى كوتاه و ساده، كافى است يك فرد پاسخ گويد ولى نسبت به پاسخ‌هاى طولانى و مشكل بهتر است، جواب را دو يا سه دانشجو تكرار كنند. سپس نوبت به تمرين‌هاى درس مى‌رسد كه استاد پاسخ هر تمرين را به صورت شفاهى از دانشجويان مى‌شنود و از دانشجويان ديگر در مورد صحّت ساختار جمله، نظر مى‌خواهد تا خود ايشان در رفع اشتباهات فعّال باشند. سرانجام استاد اشتباهات را با بيان توضيح لازم، ذكر مى‌كند و حل و نمونه تمرين را بر روى تابلو مى‌نويسد. بعد از پايان تمرين‌ها نوبت به محاورات درس مى‌رسد.
محاورات نتيجه دروس هستند و مى‌توان گفت هدف و ثمره آن‌ها. بنابراين تأكيد بر حفظ آن‌ها حتمآ لازم است. استاد از دانشجويان مى‌خواهد كه در گروههاى دونفرى نقش اشخاص در محاوره را ايفا كنند. اين كار نيازمند اين است كه هر دانشجو به اصطلاح هم مباحث يا هم مكالم خود را از پيش انتخاب نموده و با هم تمرين كرده باشند تا محاورات حفظ شده را در كلاس اجرا كنند.
نكته قابل ملاحظه اساتيد محترم اين است كه در ابتداى هر جلسه، مدرس گرامى از يكى از دانشجويان بخواهد كه چند جمله يا چند سطرى از انشاى خود را، در رابطه با متن درس، روى تابلو بنويسد. سپس موارد اشتباه در نگارش را براى همه دانشجويان شرح داده و تصحيح نمايد. همانگونه كه قبلا ذكر گرديد، موارد اشتباه در بين دانشجويان فارسى‌زبان تقريبآ مشترك است بنابراين اميد مى‌رود بدين وسيله دانشجويان با پيشرفتى سريع، با ساختار جملات در زبان عربى آشنا شوند و مواضع مورد اشكال را بيش از پيش مد نظر قرار دهند. البته بهتر اين است كه اين امر بيش از 20 درصد وقت جلسه را نگيرد.
ضمنآ در جلسات اوليّه احتمالا جهت توضيح دروس، نياز به استفاده از زبان فارسى احساس مى‌شود ولى رفته‌رفته اين نياز مرتفع خواهد شد و مى‌بايستى در كلاس صد در صد به زبان عربى صحبت شود.
توجه به نكات زير در مقدمه لازم است :
1 ـ موضوعات كتاب گفتگو هر كدام محورى براى گفتگو است، و نه كل مطلب و همكاران ارجمند نسبت به هر محور مى‌توانند موضوعات را بگستردانند.
2 ـ تمارين فارسى كتاب به صورتى نگارش يافته است، كه ترجمه آن به عربى هرچه بيشتر به تحت اللفظى نزديك باشد، و اين كار در پيشرفت فراگيران بسيار مؤثر است، چرا كه كمتر دچار مشكل شده و احساس مى‌كنند كه همگام با كتاب پيش مى‌روند، لذا از اين باب مؤلف معذور است.
3 ـ اگر مدرّس در قسمت اساليب عربية به تمرين‌هاى بيشترى احساس نياز كند، مى‌تواند بر همان روال تمارين ديگرى ساخته و به فراگيران ارائه دهد.
4 ـ در صورت محدود بودن ساعات اختصاص داده شده جهت تدريس مكالمه عربى، مدرس ناگزير نيست كه كتاب را از آغاز شروع كند، بلكه مى‌تواند موضوعاتى را از كتاب گفتگو انتخاب كند كه مناسب ضرورت و سطح فراگيران باشد.
5 ـ اين كتاب براى آموزش مكالمات روزمره عربى تأليف شده است، لذا محتويات آن نيز درباره مسائل روزمره مى‌باشد.