دیه یکی از موضوعات مهم مطرح شده در فقه اسلامیو نیز در حقوق ایران است که حجم عظیمیاز مباحث جزائی را به خود اختصاص داده است. آنچه در مکتوب حاضر بدان پرداخته میشود بررسی جایگاه نهاد دیه و تقسیمات آن در تفکر بشری و در نگرش دینی است که ضمن ریشه یابی در منابع فقهی و نگاه به نظر علمای حقوق به دنبال شفاف تر و کاربردی تر کردن این نهاد است.

مسلماً بررسی موضوع دیه با نگاه بر مقدر و غیرمقدر بودن آن ضمن اینکه نشانگر محدودیت و مهجوریت در دیگر ادیان و مکاتب حقوقی است، حاکی از کمال شریعت اسلام در تشریع احکام بشری و ارائه اصول و مبانی جهت تمامیجوامع و اعصار است. نهاد دیه نه تنها حجم عظیمیاز مباحث علمیرا به خود اختصاص داده است بلکه، کاربردی ترین نهاد قانونی در محاکم و نظام قضایی برخی کشورهای اسلامیبالاخص ایران است. از سویی دیگر طرح مباحث فرعی رایج در خصوص چالش این نهاد با نگرش های عرفی در کشورهای غیر اسلامیدر موضوعات مشابه وادعای وجود نقایص کاربردی یا تئوریک در اثر عدم درک صحیح از ماهیت آن و جزم گرایی در بینش های فقهی و حقوقی مربوطه باعث تبلور ضرورت نگرش جامع علمیدر این خصوص با تکیه بر تفکر فقهی مذاهب اسلامی، برای حل مشکلات و کاستی ها شده است.

با توجه به اهمیت دیه در فرهنگ اسلامی، ضروری است ضمن اینکه طرح موضوعاتی مانند تفاوت دیه مقدر و غیرمقدر، میزان و مقادیر دیه، نحوه محاسبه دیه غیرمقدر و تعیین انواع دیه و تبدیل آن به وجه رایج زمان، همه و همه مشکلات و پرسشهای زیادی را در پیش روی اذهان جستجوگر قرار داده است که پاسخ به آنها بدون شناخت صحیح از جایگاه دیه و ماهیت و کاربرد آن امکانپذیر نمیباشد.

عدم طرح دقیق و تیزبینانه قواعد مربوط به موجبات دیه در کتب و نیز تأکید بر ذکر موارد جزئی در قانون، باعث حل نشده باقی ماندن بسیاری از پیچیدگی ها و ابهامات در آن قواعد و بلکه برداشت های متفاوت و متناقض در این خصوص از سوی قضات در رویه های قضایی متعدد شده است، به طور مثال با مشخص و قطعی نشدن بحث ماهیت دیه و عدم ورود فصل الخطابی قانونگذار در این خصوص، باعث ایجاد مواردی همچون آرای مختلف در خصوص اخذ خسارت مازاد بر دیه گردیده و قضات مختلف نظرات متفاوتی دارند.

گذشته از تمام این چالشها، تأکید بر ارائه ضابطه های کلی و قاعده نگری در ارائه یک نهاد حقوقی به جوامع علمی، از اموری است که نمیتوان از آن چشم پوشی کرد، به هرحال باید پذیرفت که وجود معیار و قاعده وامکان نمایش ساختار منطقی و مرتبط برای اجزای قانونی یک نهاد حقوقی، به همان اندازه در نگاه نقادانه ی حقوقدانان و جوامع علمیجهان تأثیر گذار است که هماهنگی آن نهاد با نیازهای بشری و دستاورد های عرفی و عقلایی بشر اندیشمند اهمیت دارد.